Jaromil Jireš

Jaromil Jireš
Data i miejsce urodzenia10 grudnia 1935
Bratysława
Data i miejsce śmierci24 października 2001
Praga
Zawódreżyser, scenarzysta
WspółmałżonekHana Jirešová
Lata aktywności1963–1999

Jaromil Jireš (ur. 10 grudnia 1935 w Bratysławie, zm. 24 października 2001 w Pradze) – czeski reżyser i scenarzysta filmowy. Jeden z twórców czechosłowackiej Nowej Fali. Tworzył przede wszystkim dramaty poruszające kwestie codziennych dylematów moralnych. Ceniony za umiejętność opowiadania historii i surrealistyczne obrazy[1].

Młodość i edukacja

Urodził się w Bratysławie, jednak już od najmłodszych lat mieszkał w Pradze z matką i ciotką, którym zawdzięcza znajomość języka francuskiego[2]. Studiował na praskiej FAMU, gdzie ukończył kierunek operatorski w 1958 roku i reżyserię w 1960 roku. Już w czasie studiów zaczął reżyserować pierwsze filmy, głównie dokumentalne, m.in. Gorączka (1958) i Sala zagubionych kroków (1960)[3][2].

Kariera filmowa

W 1963 roku nakręcił swój pierwszy film pełnometrażowy, Pierwszy krzyk (Křik)[2][4], który uczestniczył w festiwalu w Cannes[5]. Film ten jest opisem życia młodego małżeństwa, które spodziewa się dziecka[2][4]. Mężczyzna zajmuje się naprawą telewizorów. Ukryta kamera podąża za nim podczas pracy, podpatrując sceny życia ulicznego, biurowego i prywatnego, a także rejestrując przypadkiem zasłyszane słowa i podpatrzone sytuacje. Bohater przypomina sobie sytuacje z ostatnich miesięcy, a teraźniejszość miesza się w jego myślach z przeszłością. Pojawiają się obrazy dzieci z różnych państw, fragmenty kroniki filmowej oraz zdjęcia z albumu rodzinnego, które wraz ze scenami z wędrówki miejskiej tworzą mozaikę[6]. Reżyser realizuje w tym dziele współczesne nurty filmowe, głównie cinéma-vérité[7]. Wbrew intencjom reżysera, reżimowi krytycy wykorzystali film do celów propagandowych, przeciwstawiając go Odwadze na co dzień Evalda Schorma, który uważali za zbyt pesymistyczny[8]. Był to też jego pierwszy obraz nakręcony w studiu filmowym Barrandov[9], z którym współpracował do 1992 roku[10].

W 1965 roku wyreżyserował nowelę Romanca, która weszła w skład filmu Perełki na dnie[8][11], powstałego z inicjatywy Jireša[12]. Nowela ta opowiada o miłości młodego elektryka do romskiej dziewczyny[8] i otrzymała Grand Prix festiwalu w Oberhausen w 1966 roku[13], a także została wyróżniona przez krytyków z „Film Society Review”, którzy nazwali ją „uroczą historią miłosną”, a resztę filmu „nudną”[14]. W tym samym roku Jireš został też wykładowcą reżyserii na FAMU[2].

W 1968 roku na podstawie powieści Żart Milana Kundery wyreżyserował film o tym samym tytule, do którego razem z pisarzem stworzył scenariusz[2]. Film ten otrzymał dwie nagrody na festiwalu w San Sebastián[12]: Katolickiego Biura Filmowego[2] oraz nagrodę CIDALC[15]. Początkowo obraz zyskał też popularność w kinach, jednak niedługo później został wycofany i zakazany w kraju aż do obalenia komunizmu[16], a reżyser został wyrzucony z uczelni[2]. W międzyczasie Jireš kontynuował tworzenie filmów dokumentalnych, m.in. Zabawa w króla (1967), Dziadek (1968) oraz Wyprawa Vincenza Moštka i Šimona Pešla z Vlčnova do Pragi A.D. 1969[8]. W swoich filmach dokumentalnych z lat 60. skupiał się głównie na folklorze Moraw południowych, tam również działa się akcja kilku jego filmów krótkometrażowych. W nieco zmienionej formie uwzględnił ten region również w filmie Opera ve vinici (1981). Od lat 70. natomiast poświęcone były sztuce: muzyce, malarstwu i architekturze[7].

Mimo represji związanych z Praską Wiosną, pozostał w kraju i zaczął tworzyć filmy, głównie dokumentalne, dla telewizji[17], jednakże brak wolności twórczej niekorzystnie wpłynął na jego zdrowie psychiczne: popadł w depresję[2]. W 1970 roku nakręcił kolejny film, Waleria i tydzień cudów, na podstawie powieści Vítězslava Nezvala o tym samym tytule[18]. Zdaniem Marii Janion, jest on swego rodzaju przeglądem dziecięcych wyobrażeń na temat własnego pochodzenia, w którym urojenia bohaterki mieszają się ze schematami melodramatu i powieści grozy[19]. Film opowiada o mieszkającej z babcią na wsi nastolatce, która przeżywa pierwszą w życiu menstruację (tytułowy „tydzień cudów”) oraz jest prześladowana przez wampiry. Dzieło skupia się na zmieniających się doświadczeniach świata głównej bohaterki oraz jej poglądach na sprzeczne z rzeczywistością wyobrażenia seksualne[20]. W filmie pojawia się też wątek nekrofilii, przeciwstawionej młodzieńczej inicjacji bohaterki. W dojrzewaniu dziewczyny bierze udział wampir, podający się za jej ojca[21] i księdza. Babcia dziewczyny pomaga mu ją uwieść w zamian za wieczną młodość. W filmie pojawia się również brat dziewczyny, będący jednocześnie jej obrońcą, jak i zalotnikiem, który najpierw kradnie dziewczynie perłowe kolczyki, by później je jej oddać[22]. Obraz został nagrodzony Grand Prix festiwalu w Bergamo[23].

W 1972 roku wyreżyserował film I pozdrawiam jaskółki na podstawie pamiętników więziennych Marii Kudeříkovej, działającej w czeskim ruchu oporu podczas II wojny światowej[7][24]. W 1974 roku otrzymał Srebrnego Smoka na Krakowskim Festiwalu Filmowym za Kasiarza[25]. W 1978 roku stworzył film Młody mężczyzna i Moby Dick, który rok później został zaprezentowany na festiwalu w Moskwie[26]. W 1982 roku ukończył obraz Zaćmienie częściowe, za który został nominowany do Złotego Niedźwiedzia na festiwalu w Berlinie[2][27] oraz zdobył Srebrnego Słonia na festiwalu w Kalkucie[18]. Rok później wyreżyserował Katapultę, a w 1984 roku – Receptę na życie[18].

W 1986 roku nakręcił opowiadający o życiu Leoša Janáčka film Lev s bílou hřívou[28]. Po 1989 roku ponownie wykładał na FAMU[18], a w 1993 roku został przewodniczącym Stowarzyszenia czeskich reżyserów[2]. W 1991 roku wyreżyserował Labirynt, a trzy lata później zrealizował kolejny film – Nauczyciel tańca, za który został nominowany do Czeskiego Lwa dla najlepszego reżysera[18][29], a Martin Dejdar za rolę w nim otrzymał Czeskiego Lwa dla najlepszego aktora pierwszoplanowego[29]. Ostatnim filmem Jireša był obraz Dvojrole z 1999 roku, poruszający problematykę zmiany tożsamości i związane z nią kwestie etyczne[2]. Za rolę w tym filmie Tereza Brodská została nagrodzona Czeskim Lwem dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej[30][31]. W latach 90. Jireš był też przedstawicielem Czech w funduszu wsparcia europejskiej kinematografii Eurimages[32].

Ostatnie lata życia

Pod koniec życia pracował nad adaptacją filmową książki Podivné lásky Jiříego Muchy, jednak nigdy jej nie nakręcił[32][33]. W październiku[12] lub grudniu 1999 roku[32] w wypadku samochodowym doznał ciężkiego urazu głowy. Mimo wielu zabiegów rehabilitacyjnych, nie wrócił do pełni zdrowia. Zmarł w szpitalu uniwersyteckim w praskiej dzielnicy Motol[2] 24 października 2001 roku[34][35].

Życie osobiste

Był żonaty z Haną Jirešovą, z którą miał dwoje dzieci[34]: córkę Alenę i syna Ondřeja[2].

Filmografia

  • Pierwszy krzyk (1963)
  • Żart (1968)
  • Waleria i tydzień cudów (1970)
  • I pozdrawiam jaskółki (1972)
  • Zaćmienie częściowe (1982)
  • Katapulta (1983)
  • Recepta na życie (1984)
  • Lev s bílou hřívou (1986)
  • Labirynt (1991)
  • Nauczyciel tańca (1994)
  • Dvojrole (1999)

Przypisy

  1. ↑ Schneider 2007 ↓, s. 396.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jaromil Jireš (cz.). Česká televize. [dostęp 2021-04-29].
  3. ↑ Ciszewska 2013 ↓, s. 65.
  4. ↑ a b Trzynadlowski 1992 ↓, s. 119.
  5. ↑ Krik (ang.). Festiwal Filmowy w Cannes. [dostęp 2021-04-29].
  6. ↑ Hučková 2017 ↓, s. 60.
  7. ↑ a b c Opela 2000 ↓, s. 487-488.
  8. ↑ a b c d Ciszewska 2013 ↓, s. 66.
  9. ↑ Jaromil Jireš – Director (ang.). Film Reference. [dostęp 2021-04-29].
  10. ↑ Cathy Meils: Jaromil Jires (ang.). Variety, 2001-11-14. [dostęp 2021-04-29].
  11. ↑ Romance (ang.). Filmový přehled. [dostęp 2021-04-30].
  12. ↑ a b c Smutny los „Żartu”. Gazeta Wyborcza, 2005-01-03. [dostęp 2021-04-29].
  13. ↑ Czechoslovakia 1967 Yearbook. Prague: Pragopress, 1967, s. 135–136. (ang.)
  14. ↑ „Film Society Review”, s. 14, 1966-12. American Federation of Film Societies (ang.). 
  15. ↑ Tuduri 1992 ↓, s. 113.
  16. ↑ Jaromil Jireš (Czech Republic) (ang.). Doc Alliance Films. [dostęp 2021-04-29].
  17. ↑ Chansel 2001 ↓, s. 205.
  18. ↑ a b c d e Jaromil Jireš (cz.). Česko-Slovenská filmová databáze. [dostęp 2021-04-29].
  19. ↑ Janion 1980 ↓, s. 335.
  20. ↑ Zipes, Greenhill i Magnus-Johnston 2016 ↓, s. 141.
  21. ↑ Pająk 2010 ↓, s. 164.
  22. ↑ Bingham 2011 ↓, s. 133.
  23. ↑ Bianchi 1970 ↓, s. 24.
  24. ↑ Julia Zelman. Czech Films about the Holocaust before and after 1968. Jaromil Jireš’s And Give My Love to the Swallows (…a pozdravuji vlastovky, 1972). „East European Film Bulletin”. 23, 2012-11. ISSN 1775-3635 (ang.). 
  25. ↑ Art and Science. „Polish Perspectives”. 9, s. 76, 1974 (ang.). 
  26. ↑ 1979 ГОД (ros.). Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Moskwie. [dostęp 2021-04-29].
  27. ↑ Programme 1983 (ang.). Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie. [dostęp 2021-04-29].
  28. ↑ Hames 2010 ↓, s. 30.
  29. ↑ a b Český lev / 1995 / Nominace (cz.). Česká filmová a televizní akademie. [dostęp 2021-04-29].
  30. ↑ Český lev / 1999 / Nominace (cz.). Česká filmová a televizní akademie. [dostęp 2021-04-29].
  31. ↑ Držitelé ocenění Český lev za rok 1999 (cz.). Hospodářské noviny, 2000-03-06. [dostęp 2021-04-29].
  32. ↑ a b c Zemřel režisér Jaromil Jireš (cz.). iDnes, 2001-10-26. [dostęp 2021-04-29].
  33. ↑ Svůj talent utopil režisér Žertu v desítkách bezzubých filmů. Příběhy slavných: Jaromil Jireš (cz.). Český rozhlas Dvojka, 2017-08-11. [dostęp 2021-06-09].
  34. ↑ a b Ronald Bergan: Jaromil Jires (ang.). The Guardian, 2001-11-20. [dostęp 2021-04-29].
  35. ↑ Fallece Jaromil Jires. „Reforma”, s. 5, 2001-10-27. ISSN 1563-7697 (hiszp.). 

Bibliografia

Linki zewnętrzne