Jarowit

Jarowit

— bóg wojny —
Kamień z domniemanym wyobrażeniem Jarowita w kościele św. Piotra w Wolgaście
Występowanie	religia Słowian
Atrybuty	złota tarcza
Teren kultu	Wolgast, Havelberg

Jarowit (lub Jerowit^[1]) – połabski bóg wojny, czczony w Wołogoszczy (Czrezpienianie) oraz Hobolinie (Hobolanie; współcześnie Havelberg). Źródła podają tylko krótki opis kultu; jego główna świątynia znajdowała się w Wołogoszczy, gdzie przechowywano należącą do tego boga złotą tarczę. Przez jednego z chrześcijańskich mnichów utożsamiony z rzymskim Marsem.

Etymologia

W zapiskach łacińskich teonim ten zapisywany jest jako Gerovit i Herovith. Zapisy te należy odczytać jako Jarowit, gdyż w łacińskich tekstach niemieckich słowiański element jar- bywa zapisywany jako ⟨ger-⟩ lub ⟨her-⟩ (por. łac. Geressiwe = słow. Jarišov, łac. Gerus = słow. Jeruš, łac. Gergnew = słow. Jarogněv itp.). Pisownia przez ⟨h⟩ jest efektem zmiany grafemu ⟨g⟩ → ⟨gh⟩ → ⟨h⟩ z powodu dopasowania polskiej wymowy do niemieckiego piśmiennictwa. Staropołabską formę rekonstruuje się jako *Jerovit^[2].

Badacze łączą rdzeń jar- z prasłowiańskim przymiotnikiem ‎*jarъ(jь) ‘krzepki, mocny’ (por.przest. pol. jary ‘krzepki’, dolnołuż. jěry ‘porywczy; nieokrzesany; bezlitosny’, scs.jarŭ ‘srogi, surowy’^[3]) lub z ‎*jarъ ‘wiosenny’ (por. starocz. jarý, starorus.jaryi ‘wiosenny’^[3])^[2]. Za wywodzeniem rdzenia od prasł. ‎*jarъ(jь) ‘krzepki, mocny’ przemawia fakt, że w prasłowiańskim istniał wyraz równobrzmiący do teonimu: ‎*jarovitъ(jь) ‘mocny, silny’ (por. ros. dial.jarowityj, serb.jarovit, bułg.jarowit^[4])^[2].

W drugiej części znajdować ma się przyrostek -wit (domniemane prasł. ‎*-vitъ) oznaczający ‘pan, władca, bohater’^[5]. Przyrostek ma się wywodzić od wiciądz (prasł. ‎*vitędzь) o germańskiej etymologii^[6]. Część badaczy odrzucało jednak związek przyrostka z wiciądzem właśnie ze względu na germańskie pochodzenie tego słowa^[7][8]; część badaczy wiązała przyrostek ze słowem witać (prasł. ‎*vitati) ‘zapraszać, życzyć zdrowia’^[9] lub hipotetycznym czasownikiem ‎*viti^[a]. W zależności od tego, jakie znaczenie słowa jary przyjmuje dany badacz, teonim ten tłumaczony jest np. jako ‘Młody pan’^[10] lub ‘Silny, potężny pan’^[11].

Część badaczy dzieli też teonim jako Jaro-owit^[12], gdzie przyrostek -owit oznacza ‘kto ma dużo (czegoś)’, ‘charakteryzujący się (czymś)’, a teonim Jarowit ma znaczyć ‘Ten, u którego jest dużo tego, co jest jare (mocne, silne)’^[13].

Źródła

Bóg Jarowit pojawia się w hagiografiach św. Ottona, który prowadził misje chrystianizacyjnych wśród Słowian połabskich i Pomorzan: w Żywocie św. Ottona biskupa bamberskiego autorstwa mnicha Ebbona z 1151 r.^[14] oraz w Dialogu o życiu św. Ottona, biskupa bamberskiego mnicha Herborda, powstałym ok. 1158-1159 r.^[b][15]

Ebo podaje, że w kwietniu 1127 r. św. Otton wrócił na Pomorze w celu kontynuowania misji chrystianizacyjnych. Najpierw dotarł do Magdeburga, a następnego dnia udał się do Hobolina (dziś Havelberg). W mieście tym, prawie nikt nie nosił już chrześcijańskich imion, a gdy Otton dotarł do miasta, miasto było udekorowane flagami na cześć boga Jarowita^[16]. Następnie w maju Otton wysłał swoich towarzyszy, Ulricha i Albina, do Wołogoszczy, gdzie znajdowała się świątynia Jarowita, oraz gdzie rozpoczęli chrystianizację. Kapłan pogański, który o tym usłyszał, miał opuścić miasto w świątynnym przebraniu i udając samego Jarowita, nakazać spotkanemu w lesie mieszkańcowi by ten przekazał mieszkańcom miasta, że mają zabić chrześcijan, inaczej wszyscy zginą^[17]. Wieczorem, tego samego dnia:

Niektórzy z towarzyszy biskupa (Ottona) chcąc obejrzeć świątynię w tym grodzie położoną podchodzili nieostrożnie; widząc to obywatele podejrzewali, że się zamierza spalić świątynię, i tłumnie hałasując bronią, chcieli zabiec drogę... (misjonarze) w ucieczce szukają ratunku. Kleryk zaś imieniem Dytryk, który ich wyprzedzając doszedł do drzwi samej świątyni, nie wiedząc, gdzieby zawrócić, odważnie wpadł do świątyni, a widząc na ścianie złotą tarczę poświęconą bogu Jarowitowi, który był bogiem wojny – nie wolno jej było dotknąć nikomu – pochwycił tę tarczę i ruszył im naprzeciw. Ci zaś, jako głupie wieśniaki, myśląc, że ich bóg Jarowit na nich pędzi, zdumieni zawrócili i padli na ziemię. Dytryk zaś widząc ich głupotę uciekł rzuciwszy tarczę...^[18]

– Ebbon, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego

Herbord podaje podobne informacje o próbie zabicia chrześcijan – chrześcijański kapłan, który ukrył się w pogańskiej świątyni, wziął dużą, pokrytą złotymi płatami tarczę, której nie mógł dotknąć żaden człowiek, która wyciągana była tylko w czasie wojny. Owa tarcza poświęcona była „bogu Jarowitowi, który po łacinie nazywa się Mars”^[19]. W wersji Herborda groźba boga wypowiedziana przez ustami kapłana miała brzmieć następująco:

Jam jest waszym bogiem, który pokrywa pola trawą, a lasy liśćmi, rodzi zbiory na polach i drzewach, (daje) płodność bydłu. Wszystko, czego używają ludzie, pochodzi z mojej mocy^[20].

– Herbord, Dialog o życiu św. Ottona, biskupa bamberskiego

Interpretacje

Święto siewu poświęcone Jarowitowi, którego świadkiem był Otton, miało prawdopodobnie miejsce 15 kwietnia^[21]. Uważa się, że teonim Jarowit jest stosunkowo nowe i zastąpiło wcześniejsze na zasadzie tabu^[1][22]. Według Henryka Łowmiańskiego historia o kapłanie przebierającym się za Jarowita i grożącym mieszkańcom została wymyślona przez chrześcijan, aby ośmieszyć kapłana^[23].

Badacze różnie interpretują Jarowita. Według Aleksandra Gieysztora Jarowit jest oczywistym bogiem wojny, a złotą tarczę strzeżoną w świątyni porównuje do tarczy strzeżonej w rzymskiej Regii. Bóg ten miał być połabską hipostazą Peruna^[24]. Według Andrzeja Szyjewskiego bóg ten przejawia cechy słoneczne, wojenne, odpowiadał również za sferę płodności, urodzaju i młodości^[25].

Część badaczy łączy także postać Jarowita ze wschodniosłowiańską postacią o imieniu Jaryło^[21], który przez część badaczy uznawany jest za wschodniosłowiańskie bóstwo^[26][27]. Informacja o Jaryle pojawia się dopiero w 1765 r. i opisany jest tam jako ludowy obrzęd zniesiony przez biskupa^[26]. Zgodnie z materiałem etnograficznym jedną z dziewczyn ubierano w ubranie Jaryły; Jaryło miał być młodzieńcem w białej szacie, bosy, z głową ludzką w prawej ręce, z kłosami żyta w lewej, w wieńcu z ziół i miał siedzieć na białym koniu^[28][29]. Za identycznością lub związkiem Jarowita z Jaryłą przemawiać ma przede wszystkim to, że oba imiona zawierają ten sam rdzeń jar-^[21][30] oraz, że święta związane z jednym i drugim miały miejsce 15 kwietnia (lub w podobnej dacie)^[21]. Pogląd o związku Jarowita i Jaryły wspierają np. Gieysztor^[31], Michal Téra^[22], Roman Zaroff^[30]. Jednakże inni badacze uważają związek obu postaci za kontrowersyjny, np. Łowmiański^[26], Stanisław Urbańczyk^[1] czy Jerzy Strzelczyk^[27], podobnie za kontrowersyjne uznaje się interpretowanie Jaryły jako bóstwa^[32][27].

Część badaczy uznaje też, że Jarowit i Świętowit to bóstwa identyczne lub synonimiczne. Jako pierwszy taki pogląd zaproponował Aleksander Brückner, który uznał że słowa jary i święty dawniej były synonimami i że oba oznaczały ‘silny’, a święty zaczęło oznaczać ‘święty’ dopiero pod wpływem chrześcijaństwa. W związku z tym teonimy Jarowit i Świętowit oznaczają to samo, tak jak imiona Jaropełk i Świętopełk, przy czym teonim Jarowit miał powstać jako pierwszy, później przez Rugian zastąpiony Świętowitem^[33]. Pogląd o bliskim związku obu bóstw poparli m.in. Urbańczyk^[1], Łowmiański^[26] i Zaroff^[11]. Jednak współcześnie pogląd, że jary i święty to synonimy jest krytykowany i często niewspierany^[34].

W archeologii

W kościele św. Piotra w Wolgaście znajdują się dwie kamienne płyty. Pierwsza z nich, o wymiarach 86 × 46 cm, została odnaleziona w 1920 pod posadzką, a następnie wmurowana w ścianę kościoła. Na tej płycie został wyryty mężczyzna w długiej szacie, z rękoma uniesionymi do góry, w prawej ręce trzymający włócznię. W późniejszym czasie nad głową wykuto maltański krzyż. Postać być może stoi na wzgórzu. Kamień ten nazywany jest kamieniem Jarowita (niem. Gerovitstein)^[35].

Druga płyta ma wymiary 193 × 117 cm. Przedstawia mężczyznę w długiej szacie ozdobionej poniżej pasa ornamentem, w prawej ręce trzyma włócznię, której grot został zniszczony przez dorobiony krzyż maltański. Lewa ręka łukowato opiera się o biodro, co odpowiada miniaturowym figurkom z okresu słowiańskiego^[35].

Zobacz też

• Jarri
• Ares
• Erra

Przypisy

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
• Stanisław Urbańczyk: Dawni Słowianie. Wiara i kult. Wrocław: Ossolineum, 1991.
• Juan Antonio Alvarez-Pedroza: Sources of Slavic Pre-Christian Religion. Leiden: Koninklijke Brill, 2021. ISBN 978-90-04-44138-5. (ang.).
• Stanisław Rosik: The Slavic Religion in the Light of 11th- and 12th-Century German Chronicles (Thietmar of Merseburg, Adam of Bremen, Helmold of Bosau): Studies on the Christian Interpretation of pre-Christian Cults and Beliefs in the Middle Ages. Lejda: Brill, 2020. ISBN 978-90-04-33148-8.
• Henryk Łowmiański: Religia Słowian i jej upadek, w. VI-XII. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00033-3.
• Paweł Szczepanik: Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020. ISBN 978-83-231-4349-9.
• Michał Łuczyński: Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2020. ISBN 978-83-60777-83-1.
• Michal Téra: Perun: Bůh hromovládce. Červený Kostelec: Pavel Mervart, 2009. ISBN 978-80-86818-82-5. (cz.).
• Roman Zaroff. The Origins of Sventovit of Rügen. „Studia Mythologica Slavica”. 5, s. 9–18, 2002. ISSN 1581-128X. (ang.). 
• Aleksandar Loma: Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike. Belgrad: 2002. (serb.).
• Aleksander Brückner: Mitologia słowiańska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06245-2.
• Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005. ISBN 978-83-08-04191-8.
• Roman Zaroff. Rugian Slavic God Sventovit – One More Time. „Studia mythologica Slavica”. 22, s. 37–54, 2019. DOI: 10.3986/SMS20192202. ISSN 1581-128X. (ang.).