Jaskier

Jaskier
Ilustracja
Morfologia jaskra (bulwkowego i kaszubskiego)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

jaskrowate

Rodzaj

jaskier

Nazwa systematyczna
Ranunculus L.
Sp. Pl. 548. 1753
Typ nomenklatoryczny

Ranunculus auricomus L.[3]

Narys kwiatowy
Owoce jaskra
Budowa kwiatu jaskrów
Jaskier alpejski
Jaskier halny
Jaskier skalny

Jaskier (Ranunculus L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny jaskrowatych. Rodzaj liczy według różnych baz taksonomicznych od ok. 300[4] do ponad 1,6 tys. w szerokim ujęciu[5] zweryfikowanych gatunków występujących na całej kuli ziemskiej[6] z wyjątkiem obszarów nizinnych w strefie tropikalnej i Antarktydy[4]. W Polsce rośnie dziko 25 gatunków. Naukowa nazwa rodzaju to po łacinie zdrobniale „żabka”. Stosowana była już przez Pliniusza Starszego i jej geneza wiązana jest z podobieństwem siedlisk zajmowanych przez jaskry i żaby[7]. Jaskry występują głównie na mokrych łąkach, na mokradłach i w wodach, także w lasach i na suchych murawach, także w górach[8].

Morfologia

Pokrój
Rośliny zielne do ok. 1 m wysokości[8], często z bulwiastymi korzeniami, kłączami, rozłogami lub bulwiasto zgrubiałymi nasadami łodygi[4]. Nierzadko rośliny wodne o pędach pływających[8].
Liście
Odziomkowe, łodygowe lub obu rodzajów. Ogonkowe, niepodzielone lub podzielone w różnym stopniu, zwykle dłoniasto[4]. U roślin wodnych często liście silnie podzielone[8]. Ulistnienie skrętoległe, rzadko w górnej części naprzeciwległe (sekcja Flammula)[4].
Kwiaty
Wyrastają pojedynczo lub w kwiatostanach na szczytach pędów lub z kątów liści. Przysadki czasem obecne. Kwiaty promieniste, obupłciowe. Działki kielicha zielone, rzadko purpurowe lub białe, w liczbie 3–5, o długości 1–15 mm, czasem trwałe, zachowują się podczas owocowania. Płatki korony w liczbie od 0 do 22 zwykle żółte, rzadko białe, czerwone lub zielonkawe, z miodnikami u nasady. Liczne słupki (4–250) i pręciki[4]. Słupki krótkie, z główkowatymi znamionami[8].
Owoce
Jednonasienne[8] niełupki (orzeszki) tworzące owoc zbiorowy – wieloniełupkę[4]. Nasiona spłaszczone, czasem oskrzydlone[8].

Biologia

Rośliny jednoroczne i byliny[4]. Kwiaty zapylane są zwykle przez owady[8]. Większość gatunków uważanych jest za rośliny trujące. Zawierają trującą protoanemoninę, która narkotycznie oddziałuje na układ nerwowy. Rozkłada się ona podczas suszenia. Rośliny mają charakterystyczny zapach i ostry smak, co ogranicza przypadki ostrych zatruć doustnych. Częste są natomiast przypadki podrażnienia skóry lub błon śluzowych układu trawiennego. Podstawowa liczba chromosomów x=7, 8[4].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Ranunculeae podrodziny Ranunculoideae i rodziny jaskrowatych Ranunculaceae[9].

Klasyfikacja rodzaju jest bardzo problematyczna i w różnych ujęciach mocno odmienna, także w układzie geograficznym w zależności od preferencji taksonomów i specyfiki lokalnych flor[4]. Rodzaj jest ujmowany wąsko lub szeroko, w tym drugim wypadku wchłaniając liczne rodzaje z plemienia. Nawet w wąskim ujęciu zaliczane są tu dawniej wyodrębniane rodzaje włosienicznik Batrachium (DC.) Gray (≡Ranunculus subgen. Batrachium), Aphanostemma i Gampsoceras[9][10][11]. W szerokim ujęciu zaliczane są tu gatunki z drobnych rodzajów takich jak: ziarnopłon Ficaria, jaskierek Ceratocephala, mysiurek Myosurus, Beckwithia, Coptidium, Krapfia[5][12].

Klasyfikacja w obrębie rodzaju też jest trudna, zwłaszcza w podrodzajach i sekcjach obejmujących kompleksy gatunków rozmnażających się bez zapłodnienia (apomiktyczne), poliploidalne, podlegające ewolucji retikularnej, cechujących się niewielką zmiennością morfologiczną i dużą plastycznością fenotypową. Dotyczy to np. podrodzaju Auricomus[11] i Batrachium[13], w tytułach publikacji naukowych nazywanych „nocnym koszmarem taksonomów”[13].

Gatunki flory Polski[14]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[14], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[5]

Gatunki z podrodzaju włosienicznik (jaskry wodne) Ranunculus subgen. Batrachium

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[14], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[5]

  • jaskier Baudota Ranunculus baudotii Godr. ≡ Ranunculus saniculifolius Viv.
  • jaskier Glucka Ranunculus ×gluckii A.Félix ex C.D.K.Cook
  • jaskier Kauffmanna Ranunculus kauffmannii Clerc
  • jaskier krążkolistny Ranunculus circinatus Sibth.
  • jaskier nibyrzeczny Ranunculus pseudofluitans (Syme) Newbould ex Baker & Foggitt
  • jaskier pędzelkowaty Ranunculus penicillatus (Dumort) Bab.
  • jaskier Riona Ranunculus rionii Lagger
  • jaskier rzeczny Ranunculus fluitans Lam.
  • jaskier skąpopręcikowy Ranunculus trichophyllus Chaix
  • jaskier szkocki Ranunculus ×kelchoensis S.D> Webster
  • jaskier tarczowaty Ranunculus peltatus Schrank.
  • jaskier wodny Ranunculus aquatilis L.
Gatunki ujmowane w obrębie Ranunculus sensu lato[5] wyłączane w osobne rodzaje wg listy krajowej[14]
  • jaskierek podolski Ceratocephala testiculata (Crantz) Roth ≡ Ranunculus testiculatus Crantz – efemerofit
  • mysiurek drobny Myosurus minimus L. ≡ Ranunculus minimus (L.) E.H.L.Krause
  • ziarnopłon wiosenny, jaskier wiosenny Ficaria verna Huds. ≡ Ranunculus ficaria L.
  • ziarnopłon kusy Ficaria nudicaulis A. Kern ≡ Ranunculus ficaria subsp. calthifolius (Rchb.) Arcang.
Wykaz gatunków z rodzaju jaskier Ranunculus

Zastosowanie

Roślina ozdobna
Gatunki jaskier tojadolistny, jaskier alpejski, jaskier azjatycki, jaskier rozłogowy oraz jaskier bulwkowy uprawiane są jako rośliny ozdobne[6][15]. U jaskra tojadolistnego wyhodowano kultywar 'Flore Pleno' o pełnych kwiatach. Pełne kwiaty ma również kultywar jaskra rozłogowego 'Pleniflorus'[6]. Jaskier alpejski szczególnie nadaje się do skalniaków, gdzie może rosnąć nie tylko w glebie, ale również pomiędzy skałami[15]. Z kolei jaskier bulwkowy sadzony jest na rabatach[6].
Medycyna
Plemię Lisów używało gatunku R. flabellaris do leczenia odmrożeń oraz przy problemach z oddychaniem[16]. Plemię Indian Syilx używało okładów z rozgniecionych całych roślin R. glaberrimus do uśmierzania bólu stawów i bóli wszelkiego rodzaju. Z kolei plemię Nlaka'pamux z rozgniecionych kwiatów tego gatunku wykonywało okłady na brodawki, w celu podrażnienia skóry[17]. R. muricatus ma zastosowanie przy obniżaniu gorączki oraz w leczeniu dny moczanowej i astmy[18]. Niektóre plemiona Indian północnoamerykańskich używało w medycynie tradycyjnej gatunku R. abortivus[19]. Ponadto w medycynie niekonwencjonalnej zastosowanie mają gatunki R. ficariifolius, R. japonicus i R. cantoniensis[20][21][22].
Sztuka kulinarna
Nasiona gatunku R. occidentalis były jedzone przez niektóre plemiona Indian z Kalifornii[23].
Trucizna
Indianie z plemion Nlaka'pamux i Syilx wytwarzali z gatunku R. glaberrimus truciznę, którą później pokrywali groty strzał. Ponadto członkowie plemienia Syilx suszone lub rozgniecione świeże okazy tej rośliny umieszczali w kawałkach mięsa, które służyły jako zatrute przynęty dla kojotów[17][24]. Natomiast Aleuci z gatunku R. occidentalis produkowali truciznę[23].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
  4. ↑ a b c d e f g h i j Alan T. Whittemore: Ranunculus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2010-09-03]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e Ranunculus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-02].
  6. ↑ a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 132. ISBN 83-05-12868-7.
  8. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 47. ISBN 0-333-74890-5.
  9. ↑ a b Genus Ranunculus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-01-02].
  10. ↑ Khatere Emadzade, Carlos Lehnebach, Peter Lockhart, Elvira Hörandl. A molecular phylogeny, morphology and classification of genera of Ranunculeae (Ranunculaceae). „Taxon”. 59, 3, s. 809-828, 2010. DOI: 10.1002/tax.593011. 
  11. ↑ a b Matthias Baltisberger, Elvira Hörandl. Karyotype evolution supports the molecular phylogeny in the genus Ranunculus (Ranunculaceae). „Perspectives in Plant Ecology, Evolution and Systematics”. 18, s. 1-14, 2016. DOI: 10.1016/j.ppees.2015.11.001. 
  12. ↑ Elvira Hörandl, Ovidiu Paun, Jan T.Johansson, Carlos Lehnebach, Tristan Armstrong, Lixue Chen, Peter Lockhart. Phylogenetic relationships and evolutionary traits in Ranunculus s.l. (Ranunculaceae) inferred from ITS sequence analysis. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 36, 2, s. 305-327, 2005. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.02.009. 
  13. ↑ a b Petr Koutecký i inni, Waking up from a taxonomist’s nightmare: emerging structure of Ranunculus section Batrachium (Ranunculaceae) in central Europe based on molecular data and genome sizes, „Botanical Journal of the Linnean Society”, 198, 4, 2022, s. 417–437.
  14. ↑ a b c d Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 144-147, ISBN 978-83-62975-45-7.
  15. ↑ a b Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.
  16. ↑ Ranunculus flabellaris. Plantes & botanique. [dostęp 2015-06-06]. (fr.).
  17. ↑ a b Sagebrush Buttercup. Plant-Life.org. [dostęp 2015-06-08]. (ang.).
  18. ↑ Ranunculus muricatus – L.. Plants For A Future. [dostęp 2015-07-18]. (ang.).
  19. ↑ Ranunculus abortivus. Plantes & botanique. [dostęp 2015-05-05]. (fr.).
  20. ↑ Taxon: Ranunculus ficariifolius H. Lév. & Vaniot. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 2015-06-06]. (ang.).
  21. ↑ Taxon: Ranunculus japonicus Thunb.. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 2015-06-06]. (ang.).
  22. ↑ Taxon: Ranunculus cantoniensis DC.. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 2015-06-06]. (ang.).
  23. ↑ a b 9. Ranunculus occidentalis Nuttall in J. Torrey & A. Gray, Fl. N. Amer. 1: 22. 1838.. [w:] Flora of North America [on-line]. Efloras.org. [dostęp 2015-05-29]. (ang.).
  24. ↑ Ranunculus glaberrimus. Plantes & botanique. [dostęp 2015-06-06]. (fr.).

Media użyte na tej stronie

Ranunculus pseudomontanus a1.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ranunculus pseudomontanus (pl. jaskier halny), habitat: Tatra Mountains, Orla Perć, Kozi Wierch
Ranunculus alpestris a2.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ranunculus alpestris (pl. jaskier alpejski), habitat: Tatra Mountains, Ciemniak
Ranunculus floral diagram.jpg
Autor: Loki1, Licencja: CC BY-SA 4.0
bloemdiagram Ranunculus, Ranunculus floral diagram
Ranunculus oreophilus a2.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ranunculus oreophilus
Ranunculus spp Sturm51.jpg

1. Ranunculus bulbosus L.
2. Ranunculus cassubicus L.

Original Description
1. Knolliger Hahnenfuss, Ranunculus bulbosus
2. Kaschuben-Hahnenfuss, Ranunculus cassubicus