Jasnotowate

Jasnotowate
Ilustracja
Jasnota biała
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Nazwa systematyczna
Lamiaceae Lindl.
Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 275. Jul 1836
Synonimy
  • nom. alt.: Labiatae Juss.
Diagram kwiatowy jasnoty

Jasnotowate, wargowe (Lamiaceae Lindl., Labiatae Juss.[a]) – rodzina roślin z rzędu jasnotowców (Lamiales Bromhead). Należy do niej ponad 7,2 tysiąca gatunków reprezentujących 236 rodzajów[2]. Występują na całym świecie z wyjątkiem okolic okołobiegunowych. Mają kilka centrów zróżnicowania, przy czym najbardziej charakterystyczne są dla obszaru śródziemnomorskiego[3]. Wiele gatunków z tej rodziny zawiera olejki eteryczne i znalazły zastosowanie w medycynie, kosmetyce oraz jako przyprawy. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, a gatunki drzewiaste dostarczają wartościowego drewna[4].

Morfologia

W dawniejszych ujęciach systematycznych do rodziny zaliczano głównie rośliny zielne o charakterystycznie czworodzielnej zalążni i wyniesionym pod nią dnie kwiatowym. Po ustaleniu składu obejmującego jednolitą grupę ze względu na wspólne pochodzenie w rodzinie znalazły się liczne taksony drzewiaste i krzaczaste z tropików o niepodzielonej zalążni, reprezentujące formy bardziej pierwotne w obrębie jasnotowatych[3].

Pokrój
Rośliny jednoroczne, byliny, krzewy, pnącza (rzadko) i drzewa, zarówno niewielkie, jak i przekraczające 30 m wysokości (teczyna wyniosła). Łodyga jest czterokanciasta u roślin zielnych[3] i młodych pędów roślin drzewiastych. Rośliny zwykle aromatyczne, pokryte gruczołowatymi włoskami[4].
Liście
Ulistnienie nakrzyżległe, rzadko skrętoległe (niektóre gatunki Aeollanthus) lub okółkowe[3]. Pozbawione przylistków[4]. Zwykle pojedyncze, czasem okazałe (u Tectona do 35 cm długości), w bardzo różnym stopniu piłkowane lub wcinane, czasem głęboko podzielone (np. lawenda) lub złożone – trójlistkowe (Cedronella), dłoniasto złożone (niepokalanek) lub pierzasto złożone (Petraeovitex), czasem nawet dwukrotnie pierzasto złożone (niektórzy przedstawiciele rodzaju plektrantus)[3]. U wielu przedstawicieli na spodniej stronie liści i na ogonku obecne są pozakwiatowe miodniki[4].
Kwiaty
Zebrane w kwiatostany wierzchotkowe zwykle dwuramienne, rzadziej jednoramienne, luźne lub silnie skupione w okółkach, zwykle wsparte licznymi przysadkami[3], czasem powiększonymi i barwnymi. Wierzchotki tworzą złożone wiechy, główki i kłosy[4]. Kwiaty są obupłciowe[4], zrosłopłatkowe i wyraźnie grzbieciste, czasem wtórnie prawie promieniste. Kielich zrosłodziałkowy, dwuwargowy lub promienisty, 5-ząbkowy. Korona rzadko niemal promienista, zazwyczaj dwuwargowa; warga górna dwudzielna, powstała ze zrośnięcia dwóch płatków; warga dolna trójdzielna, powstała przez zrośnięcie trzech płatków; niekiedy tylko jedna warga – dolna jest dobrze wykształcona. Zwykle cztery pręciki (rzadko 5, 6 lub więcej, do 16[4]), nierównej długości, dwusilne (wyjątkowo u szałwii występują tylko dwa pręciki). Słupek zwykle dwukrotny, zalążnia złożona z dwóch owocolistków, u wielu rodzajów już w czasie kwitnienia głęboko przedzielona fałszywą przegrodą na cztery guzki, w środku których osadzona jest szyjka słupka, zwykle o dwudzielnym znamieniu. U podstawy zalążni znajduje się pierścieniowaty miodnik[3].
Owoc
U przedstawicieli o zalążni niepodzielonej pestkowiec z 4 nasionami, u reszty czterodzielna rozłupnia, rozpadająca się na cztery pojedyncze rozłupki[3]. Owoce ukryte są zwykle w trwałym kielichu[4]. W przypadku rodzaju Hoslundia kielich podczas owocowania mięśnieje[3].

Systematyka

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[2]

Jedna z rodzin jasnotowców reprezentujących grupę astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych:

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)[2]
jasnotowce

Plocospermataceae





Carlemanniaceae



Oleaceae oliwkowate





Tetrachondraceae





Peltantheraceae




Calceolariaceae



Gesneriaceae ostrojowate






Plantaginaceae babkowate




Scrophulariaceae trędownikowate




Stilbaceae





Byblidaceae byblisowate



Linderniaceae linderniowate






Pedaliaceae połapkowate, sezamowate



Martyniaceae martyniowate



Acanthaceae akantowate





Bignoniaceae bignoniowate






Schlegeliaceae



Lentibulariaceae pływaczowate





Thomandersiaceae



Verbenaceae werbenowate






Lamiaceae jasnotowate




Mazaceae




Phrymaceae




Paulowniaceae paulowniowate



Orobanchaceae zarazowate

















Podział rodziny według APweb[2][5]

Do rodziny zalicza się 236 rodzajów grupowanych w 10–12 podrodzin.

Prostanthera lasianthos

Podrodzina Prostantheroideae Luersson (syn. Chloanthaceae Hutchinson)

  • Brachysola Rye
  • Chloanthes R. Brown
  • Cyanostegia Turczanowicz
  • Dasymalla Endlicher
  • Dicrastylis Harvey
  • Hemiandra R. Brown
  • Hemigenia R. Brown
  • Hemiphora F. Mueller
  • Lachnostachys Hooker
  • Microcorys R. Brown
  • Muniria Streiber & Conn
  • Newcastelia F. Mueller
  • Physopsis Turczanowicz
  • Pityrodia R. Brown
  • Prostanthera Labillardière – kleszan
  • Quoya Gaudichaud
  • Westringia Smith
Callicarpa americana

Podrodzina Callicarpoideae Bo Li & Olmstead

  • Callicarpa L. – pięknotka
Vitex agnus-castus

Podrodzina Viticoideae Briquet (syn. Viticaceae Jussieu)

  • Pseudocarpidium Millspaugh
  • Teijsmanniodendron Koorders
  • Vitex L. – niepokalanek
Symphorema polyandrum

Podrodzina Symphorematoideae Briquet (syn. Symphoremataceae Wight)

  • Congea Roxburgh
  • Sphenodesme Jack
  • Symphorema Roxburgh
Nepeta sibirica

Podrodzina Nepetoideae (Dumortier) Luersson

  • Aeollanthus Sprengel
  • Agastache Gronovius – kłosowiec
  • Alvesia Welwitsch
  • Anisochilus Bentham
  • Asterohyptis Epling
  • Basilicum Moench
  • Benguellia G. Taylor
  • Blephilia Rafinesque
  • Bystropogon L'Héritier
  • Cantinoa Harley & J. F. B. Pastore
  • Capitanopsis S. Moore
  • Catoferia (Bentham) Bentham
  • Cedronella Moench
  • Cleonia L. – kleonia
  • Clinopodium L. – klinopodium (w tym: kalaminta Calamintha Mill., czyścica Acinos Mill.)
  • Coleus Loureiro – koleus
  • Collinsonia L. – kolinsonia
  • Condea Adanson
  • Conradina A. Gray
  • Cuminia Colla
  • Cunila L.
  • Cyanocephalus (Bentham) Harley & J. F. B. Pastore
  • Cyclotrichium (Boissier) Manden. & Scheng.
  • Dauphinea Hedge
  • Dicerandra Bentham
  • Dracocephalum L. – pszczelnik
  • Drepanocaryum Pojarkova
  • Elsholtzia Willdenow – marzymięta
  • Endostemon N. E. Brown
  • Eplingiella Harley & J. F. B. Pastore
  • Eriope Bentham
  • Eriopidion Harley
  • Eriothymus (Bentham) Schmidt
  • Fuerstia T. C. E. Fries
  • Glechoma L. – bluszczyk
  • Glechon Sprengel
  • Gontscharovia Boriss.
  • Gymneia (Bentham) Harley & J. F. B. Pastore
  • Hanceola Kudô
  • Haumaniastrum P. A. Duvignaud & Planke
  • Hedeoma Persoon
  • Hemizygia (Bentham) Briquet
  • Hesperozygis Epling
  • Heterolamium C. Y. Wu
  • Hoehnea Epling
  • Horminum L. – horminum
  • Hoslundia Vahl
  • Hymenocrater Fischer & C. A. Meyer
  • Hypenia (Bentham) Harley
  • Hyptidendron Harley
  • Hyptis Jacquin
  • Hyssopus L. – hyzop
  • Isodon (Bentham) Spach
  • Keiskea Miquel
  • Killickia Bräuchler et al.
  • Kurzamra Kuntze
  • Lallemantia Fischer & C. A. Meyer – lalemancja
  • Lavandula L. – lawenda
  • Leocus A. Chevalier
  • Lepechinia Willdenow
  • Leptohyptis Harley & J. F. B. Pastore
  • Lophanthus Adanson – lofant
  • Lycopus L. – karbieniec
  • Madlabium Hedge
  • Marmoritis Bentham
  • Martianthus Harley & J. F. B. Pastore
  • Medusantha Harley & J. F. B. Pastore
  • Meehania Britton
  • Melissa L. – melisa
  • Mentha L. – mięta
  • Mesosphaerum P. Browne
  • Micromeria Bentham – mikromeria
  • Minthostachys (Bentham) Spach
  • Monarda L. – pysznogłówka
  • Monardella Bentham
  • Mosla (Bentham) Maximowicz
  • Nepeta L. – kocimiętka
  • Obtegomeria Cantino & Doroszenko
  • Ocimum L. – bazylia
  • Oocephalus (Bentham) Harley & J. F. B. Pastore
  • Ombrocharis Handel-Mazzetti
  • Origanum L. – lebiodka
  • Orthosiphon Bentham
  • Peltodon Pohl
  • Pentapleura Handel-Mazzetti
  • Perilla L. – pachnotka
  • Perillula Maximowicz
  • Physominthe Harley & J. F. B. Pastore
  • Piloblephis Rafinesque
  • Platostoma P. Beauvois
  • Plectranthus L'Héritier – plektrantus
  • Pogogyne Bentham
  • Poliomintha A. Gray
  • Prunella L. – głowienka
  • Pycnanthemum Michaux – tulia
  • Pycnostachys Hooker
  • Rhabdocaulon (Bentham) Epling
  • Rhaphiodon Schauer
  • Rhododon Epling
  • Saccocalyx Cossone & Durieu
  • Salvia L. s.l. – szałwia (w tym perowskia Perovskia Kar., rozmaryn Rosmarinus L.)
  • Satureja L. – cząber
  • Schizonepeta (Bentham) Briquet
  • Siphocranium Kudô
  • Stachydeoma Small
  • Syncolostemon Bentham
  • Tetradenia Bentham
  • Thorncroftia N. E. Brown
  • Thymbra L.
  • Thymus L. – macierzanka
  • Zataria Boissier
  • Ziziphora L.
(c) Biswarup Ganguly, CC BY 3.0
Tectona grandis

Podrodzina Tectonoideae Bo Li & Olmstead

Cornutia obovata

Podrodzina Premnoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

  • Cornutia L.
  • Gmelina L.
  • Premna L.
Ajuga reptans - dąbrówka rozłogowa

Podrodzina Ajugoideae Kosteletzky

  • Aegiphila Jacquin – płośnia
  • Ajuga L. – dąbrówka
  • Amasonia L. f.
  • Amethystea L. – modratka
  • Caryopteris Bunge – kariopteris, barbula
  • Clerodendrum L. – klerodendron, szczęślin
  • Discretitheca Cantino
  • Glossocarya Griffith
  • Hosea Ridley
  • Kalaharia Baillon
  • Karomia Dop
  • Monochilus Fischer & C. A. Meyer
  • Ovieda L.
  • Oxera Labillardière
  • Pseudocaryopteris Cantino
  • Rotheca Rafinesque
  • Rubiteucris Kudô
  • Schnabelia Handel-Mazzetti
  • Tetraclea A. Gray
  • Teucrium L. – ożanka
  • Trichostema L.
  • Tripora Cantino
  • Volkameria L.

Podrodzina Peronematoideae Bo Li, Olmstead & Cantino

  • Garrettia H. R. Fletcher
  • Hymenopyramis Griffith
  • Peronema Jack
  • Petraeovitex Oliver
Scutellaria galericulata

Podrodzina Scutellarioideae (Dumortier) Caruel

  • Holmskioldia Retzius
  • Renschia Vatke
  • Scutellaria L. – tarczyca
  • Tinnea J. D. Hooker
  • Wenchengia C. Y. Wu & S. Chow

Podrodzina Cymaroideae Bo Li, Olmstead & Cantino

  • Acrymia Prain
  • Cymaria Bentham
Lamium maculatum

Podrodzina Lamioideae Harley

  • Acanthoprasium (Bentham) Spenn.
  • Achyrospermum Blume
  • Acrotome Endlicher
  • Ajugoides Makino
  • Anisomeles R. Brown
  • Ballota L. – mierznica
  • Betonica L. – bukwica
  • Brazoria A. Gray
  • Chaiturus Willdenow – szczeciogon
  • Chamaesphacos Fischer & C. A. Meyer
  • Chamaesphacos Fischer & C. A. Meyer
  • Chelonopsis Miquel
  • Colebrookea Smith
  • Colquhounia Wallich
  • Comanthosphace S. Moore
  • Craniotome Reichenbach
  • Eremostachys Bunge
  • Eriophyton Bentham
  • Eurysolen Prain
  • Galeopsis L. – poziewnik
  • Gomphostemma Bentham
  • Haplostachys (A. Gray) Willdenow
  • Holocheila (Kudô) S. Chow
  • Hypogomphia Bunge
  • Isoleucas O. Schwartz
  • Lagochilus Bentham
  • Lagopsis (Bentham) Bunge
  • Lamium L. – jasnota (w tym: gajowiec Galeobdolon Adans.)
  • Leonotis (Persoon) R. Brown
  • Leonurus L. – serdecznik
  • Leucas R. Brown
  • Leucosceptrum Smith
  • Loxocalyx Hemsley
  • Macbridea Nuttall
  • Marrubium L. – szanta
  • Matsumurella Makino
  • Melittis L. – miodownik
  • Metastachydium C. Y. Wu & H. W. Li
  • Microtoena Prain
  • Moluccella L. – gniazdeczka, dzwonki
  • Notochaete Bentham
  • Otostegia Bentham
  • Panzerina Soják
  • Paralamium Dunn
  • Paraphlomis (Prain) Prain
  • Phlomidoschema (Bentham) Vved.
  • Phlomis L. – żeleźniak
  • Phlomoides Moench
  • Phyllostegia Bentham
  • Physostegia Bentham – odętka
  • Pogostemon Desfontaines – brodziec
  • Prasium L.
  • Pseuderemostachys Popov
  • Pseudomarrubium Popov
  • Rostrinucula Kudô
  • Roylea Bentham
  • Rydingia Scheen & V. A. Albert
  • Sideritis L. – gojnik
  • Stachys L. – czyściec
  • Stenogyne Bentham
  • Suzukia Kudô
  • Synandra Nuttall
  • Thuspeinanta Durand
  • Warnockia M. W. Turner
Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa jasnotowe (Lamiidae Takht. ex Reveal), nadrząd Lamianae Takhtajan, rząd jasnotowce (Lamiales Bromhead), podrząd Lamiineae Bessey in C.K. Adams, rodzina jasnotowate (Lamiaceae Lindl.)[6].

Pozycja w systemie Takhtajana (1997)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa jasnotowe (Lamiidae), nadrząd Lamianae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Pozycja w systemie Cronquista (1981)

Gromada okrytonasienne, klasa Magnoliopsida, podklasa Asteridae, rząd jasnotowce (Lamiales), rodzina jasnotowate (Lamiaceae).

Uwagi

  1. ↑ Nazwy naukowe alternatywne zgodnie z art. 18 Kodeksu Nomenklatury Botanicznej Division II. Rules and Recommendations. Chapter III. Nomenclature of taxa according to their rank. Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 179-180. ISBN 1-55407-206-9.
  4. ↑ a b c d e f g h Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 575-578. ISBN 978-1-84246-634-6.
  5. ↑ List of Genera in LAMIACEAE, [w:] Vascular plant families and genera [online], Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2018-01-23] (ang.).
  6. ↑ Crescent Bloom: Lamiaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-03-31]. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Ajuga reptans2.jpg
Autor: KENPEI, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ajuga reptans
Symphorema polyandrum (5656472509).jpg
Autor: Dinesh Valke from Thane, India, Licencja: CC BY-SA 2.0

Verbenaceae (verbena, or vervain family) » Symphorema polyandrum

¿ sim-foh-REE-muh ? -- from the Greek symphoreo (accumulate, unite) pol-ee-AN-drum -- from the Greek poly (many) and andros (male, or stamens)

commonly known as: south Indian symphorema • Oriya: mahasindu

Endemic to: south India

References: Further Flowers of Sahyadri by Shrikant Ingalhalikar • The Plants List
Nepeta sibirica flower.jpg
Autor: Averater, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik został załadowany za pomocą narzędzia Commonist
Vitex agnus-castus kz5.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Vitex agnus-castus at Springs Preserve in Las Vegas
20150813Scutellaria galericulata6.jpg
Autor:
AnRo0002
, Licencja: CC0
Sumpf-Helmkraut (Scutellaria galericulata) im Naturschutzgebiet Mürmes
Lamium album Sturm39.jpg

Lamium album L.

Original Caption
Weisse Bienensaug, Lamium album
Corresponding text
is at https://www.biodiversitylibrary.org/item/148190#page/190/mode/1up, Abt. 1 Bd. 2, page 11 and plate XIV.1
Lamium flowerdiagram.png
flower diagram of Lamium
Palo de nigua flower by Monsegur Omar (7093933829).jpg

Cornutia obovata common name: Palo de nigua status: Endangered listed on 4/7/1988

Photo by Omar Monsegur
Prost.lasianthos-var-atlas-maree-1.jpg
Autor: Maree Goods - Modificado y subido por Philmarin, Licencja: CC BY-SA 2.5
Prostanthera sp. Mt Kaputar (W.Schofield NE92414) como Prostanthera lasianthos var. subcoriacea (Grampians Christmas-bush) en Ararat, Victoria, Australia.
Fruits and Leaves - Tectona Grandis - Hijli - West Midnapore 2015-09-28 4153.JPG
(c) Biswarup Ganguly, CC BY 3.0
Teak (bn: Segun) is the common name for the tropical hardwood tree species Tectona grandis and its wood products. Tectona grandis is native to south and southeast Asia, mainly India, Indonesia, Malaysia, and Myanmar. This photograph has been taken at the Hijli college campus, West Midnapore.
Gefleckte Taubnessel (14086603792).jpg
Autor: Alois Staudacher, Licencja: CC BY 2.0
Gefleckte Taubnessel (Lamium maculatum)