Jastrząb (powiat szydłowiecki)

Artykuł

51°14′49″N 20°56′56″E

- błąd

38 m

WD

51°15'N, 20°57'E, 51°14'N, 20°57'E

- błąd

2310 m

Odległość

368 m

Jastrząb
wieś
Ilustracja
Kościół św. Jana Chrzciciela, 2012
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Powiat

szydłowiecki

Gmina

Jastrząb

Wysokość

200 m n.p.m.

Liczba ludności (2021)

1065[1][2]

Strefa numeracyjna

48

Kod pocztowy

26-502[3]

Tablice rejestracyjne

WSZ

SIMC

0623988[4]

Położenie na mapie gminy Jastrząb
Mapa konturowa gminy Jastrząb, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Jastrząb”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Jastrząb”
Położenie na mapie powiatu szydłowieckiego
Mapa konturowa powiatu szydłowieckiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Jastrząb”
Ziemia51°14′49″N 20°56′56″E/51,246944 20,948889

Jastrząb – wieś w Polsce, w województwie mazowieckim, powiecie szydłowieckim[4][5]. Siedziba gminy. W 2011 liczyła 1065 mieszkańców. Położona na pograniczu Równiny Radomskiej i Przedgórza Iłżeckiego, nad rzeką Śmiłówką.

Historia

Nazwa miejscowości wywodzi się prawdopodobnie od nazwiska jej właściciela Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego, który lokował wieś w 1422. Miejscowe podanie wiąże ją z jastrzębiem, który miał wybawić wójta wsi zaatakowanego przez zgraję myszy.

Najwcześniejsza wzmianka o Jastrzębiu pochodzi z 1422, kiedy to Wojciech Jastrzębiec, zasadził wieś na prawie polskim. Początkowo wchodziła w skład klucza dóbr iłżeckich i parafii w Gąsawach Plebańskich. Miejscowość znajdowała się w województwie sandomierskim, powiecie i kasztelanii radomskiej (do 1795)[6]. 30 września 1427 Władysław II Jagiełło na prośbę biskupa krakowskiego nadał Jastrzębiowi prawa miejskie. Miasto lokowano na prawie magdeburskim w oparciu o dawny układ przestrzenny okolnicy, z centralnie usytułowaną kaplicą św. Jana Chrzciciela i wzdłużnym rynkiem (dziś pl. Niepodległości) na osi traktu Iłża – Skrzynno. W 1434 kard. Zbigniew Oleśnicki erygował parafię[7]. Miasto pełniło wtedy funkcje rolnicze, śladowo rzemieślnicze i handlowe, będąc siedzibą targów cotygodniowych (środy) i jarmarku świętojańskiego[7]. W 40. XV w. urządzono komory celne dla przewozu towarów traktem skrzyńskim i później do Szydłowca, uzyskując w 1529 prawo poboru opłaty za przewóz niezbywanego w Jastrzębiu żelaza, co łączy się z obecnością w mieście niewielkiej kolonii Żydów[8]. Przywileje miejskie określiły osadę jako prywatne miasto duchowne (biskupstwa krakowskiego), co zostało potwierdzone w późniejszych latach przez kolejnych królów: Zygmunta I Starego (1525), Zygmunta II Augusta (1548, 1549), Stefana Batorego (1578), Jana III Sobieskiego (1683). W 1792 Stanisław II August Poniatowski zniósł powinności służebne mieszczan jastrzębskich na rzecz biskupów krakowskich.

W wyniku III rozbioru Polski Jastrząb znalazł się w granicach monarchii habsburskiej, wchodząc w skład cyrkułu radomskiego w Nowej Galicji. W 1809 ponownie pod zarządem polskim w Księstwie Warszawskim, departamencie radomskim, okręgu opoczyńskim, powiecie szydłowieckim. W 1815 region włączono do Królestwa Polskiego, w którym Jastrząb znalazł się w województwie sandomierskim, okręgu i powiecie radomskim. Po reformie administracyjnej z 1837 w guberni radomskiej, obwodzie i powiecie radomskim. W trakcie powstania styczniowego Jastrząb był tymczasową siedzibą prowizorycznych władz cywilnych województwa sandomierskiego z Jadwigą Prendowską i Ignacym Maciejowskim na czele. W wyniku reformy miejskiej z 1869 Jastrząb został zdeklasowany do rangi wsi i włączony do utworzonej w 1863 gminy Rogów, której został siedzibą. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 wieś znalazł się w województwie kieleckim i powiecie radomskim. W wyniku podziału jednostki podstawowej w 1973 wieś została siedzibą gminy Jastrząb. W 1975–1998 w województwie radomskim.[9]

W lokalnym referendum, przeprowadzonym jesienią 2021, 89,96% głosujących opowiedziało się za przywróceniem praw miejskich dla Jastrzębia.[10]

Ludność

    Ludność Jastrzębia w latach 1997–2021
    

Zabytki

  • Kościół parafialny św. Jana Chrzciciela, ul. Jana Pawła II 2 (d. pl. Kościelny)
  • Dom Ludowy z 1929 (ob. Bank Spółdzielczy Rzemiosła), ul. Jana Pawła II 2 (d. ul. Świętojańska)
  • dom z XVIII w. – pl. Niepodległości 50 (d. Rynek).
  • dom z 1. poł. XIX w. – ul. Szydłowiecka.

Infrastruktura

  • Jeden z domów zabytkowej zabudowy małomiasteczkowej przy pl. Niepodległości (d. Rynek), fot. 2011
    Urząd Gminy,
  • Ochotnicza Straż Pożarna,
  • Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej,
  • Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki,
  • Gminna Biblioteka Publiczna,
  • oddział Banku Spółdzielczego Rzemiosła w Radomiu,
  • oddział Południowo-Mazowieckiego Banku Spółdzielczego,
  • Ośrodek Rekreacyjny „Zalew”,
  • Klub Sportowy Jastrząb.

Przypisy

  1. ↑ Wieś Jastrząb w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2020-03-22] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 374 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. ↑ Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
  7. ↑ a b Jan Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom: Jan Kanty Trzebiński, 1911, s. 68.
  8. ↑ Zenon Guldon, Karol Krzystanek, Ludność żydowska w miastach lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego w XVI–XVIII wieku : Studium osadniczo-demograficzne, Kielce: WSP im. J. Kochanowskiego, 1990, s. 49–51.
  9. ↑ Jarosław Swajdo, Między Wisłą a Pilicą : Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: JP, 2005, ISBN 83-88874-89-6.
  10. ↑ Protokół zawierający wyniki konsultacji społecznych odbytych w Gminie Jastrząb od dnia 01.09.2021 do 31.10.2021r. w sprawie wniosku o nadanie statusu miasta miejscowości Jastrząb, jastrzab.com.pl [dostęp 2022-08-15].

Linki zewnętrzne

Gmina Jastrząb
wsie
Części wsi
  • Bukownica
  • Czerwienica
  • Edwardów
  • Kurkoć
  • Kolonia Lipienice
  • Kolonia Orłów
  • Lipienice Dolne
  • Lipienice Górne

Herb gminy Jastrząb

Powiat radomski (1867–1975) (► GG)
  • Siedziba powiatu – Radom
Przynależność wojewódzka
Miasta
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie
(1867–1954 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).

Media użyte na tej stronie

Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Jastrząb.Kościół 02.JPG
Autor: Rafał Terkner, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Jastrząb - kościół św. Jana Chrzciciela.
Powiat szydłowiecki location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu szydłowieckiego, Polska
Jastrząb (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Jastrząb, Polska