Jaszczurki

Jaszczurki
Lacertilia
Günther, 1867
Ilustracja
Jaszczurki z Kunstformen der Natur Ernsta Haeckela, 1904
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

gady / zauropsydy

Rząd

łuskonośne

Podrząd

jaszczurki*

Basiliscus plumifrons
Legwan zielony, przedstawiciel legwanów

Jaszczurki (Lacertilia, dawniej Sauria) – grupa gadów łuskonośnych obejmująca czworonożne lub beznogie zwierzęta lądowe o wydłużonym ciele, oczach posiadających powieki, mocnych szczękach i diapsydalnej czaszce. Występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą oraz na wielu wyspach oceanicznych. Są najliczniejszą grupą gadów obejmującą ponad 4000 gatunków.

Taksonomia

W tradycyjnym rozumieniu grupa ta obejmuje wszystkie łuskonośne (Squamata) nienależące do węży ani do amfisben. Tak definiowane jaszczurki są taksonem parafiletycznym, ponieważ nie obejmują tych dwóch ostatnich grup, lecz obejmują ich przodków. Będąc grupą parafiletyczną, nie są wyróżniane w niektórych nowszych klasyfikacjach, m.in. w klasyfikacji ITIS[1][2].

Opis

Typowa jaszczurka ma wydłużone ciało, zakończone różnie wykształconym ogonem. Autotomia (odrzucenie i regeneracja) ogona w różnym stopniu rozwinięta z wyjątkiem: waranów, agam, kameleonów, heloderm i niektórych legwanów. Kończyny pięciopalczaste, dobrze wykształcone jednak u wielu gatunków istnieje tendencja do redukcji kończyn. Kości żuchwy mocno zrośnięte, wobec czego mogą miażdżyć pokarm. Wszystkie uzębione o osadzeniu akro- i pleurodontycznym (patrz gady). Brzuszna strona pokryta kilkoma wzdłużnymi rzędami tarczek lub łusek. Większość gatunków jest jajorodna. Liczba jaj w złożeniu jest zależna od gatunku oraz od rozmiaru i kondycji fizycznej samicy. Helodermowate są jadowite.

Rozmiary
Długość od 13,5 mm[3] do ok. 3,5 m
Masa ciała do 150 kg.

Na terenie Polski żyją cztery gatunki jaszczurek:

Tak jak większość gadów w Polsce zwinka, żyworódka oraz padalec, są objęte ścisłą ochroną. Jaszczurka zwinka zaś od października 2014 jest chroniona częściowo. Na obszarze Polski najliczniej występuje jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona była obserwowana w Polsce jedynie kilkukrotnie i najprawdopodobniej wyginęła na terenie kraju. W 2011 zaobserwowano kilka siedlisk murówki zwyczajnej na terenie kamieniołomów w Strzelinie.

Anatomia

Układ szkieletowy

Jaszczurki posiadają żebra na całej długości kręgosłupa piersiowego i brzusznego, co powoduje iż klatka piersiowa jest stosunkowo niewielka. Podobnie jak wszystkie gady, jaszczurki posiadają pojedynczy kłykieć potyliczny. Na autotomię ogona pozwalają chrzęstne połączenia kręgów ogonowych, które mają obniżoną wytrzymałość w stosunku do reszty kręgosłupa.

Układ krwionośny

Jaszczurki posiadają serce o dwóch przedsionkach i jednej komorze, podzielonej niepełną przegrodą. Przegroda ta mimo wszystko precyzyjnie kieruje krew nienatlenowaną do pnia płucnego, a krew natlenowaną do obiegu dużego dzięki odpowiednio ukierunkowanym skurczom serca. W dodatku tętnice kurczą się w różnym czasie, co kieruje przepływ krwi pomiędzy gąbczaste pakiety mięśni formujące większą część komory serca. Aorta dzieli się na dwa łuki, prawy i lewy, które otaczając serce łączą się z powrotem pojedynczą tętnicę główną. Jaszczurki też posiadają nerkowy układ wrotny, który w zależności od potrzeb potrafi skierować żylną krew z tylnych kończyn i ogona do nerek. Mechanizm ten pozwala usunąć nadmiar wody z organizmu.

Układ oddechowy

Płuca jaszczurek nie posiadają oskrzelików. Zamiast tego oskrzela otwierają się bezpośrednio do jamy płuca pokrytej wewnętrznymi fałdami zaopatrzonymi w liczne woreczki zwiększające powierzchnię wymiany gazowej. U bardziej zaawansowanych ewolucyjnie gatunków płuca podzielone są na komory poprzez kilka dużych przegród. Wentylacja płuca zachodzi natomiast dzięki skurczom mięśni międzyżebrowych, gdyż jaszczurki nie posiadają przepony. U niektórych gatunków jedynie wyższa część płuca zapewnia wymianę gazową, kiedy to dolna spełnia role worków powietrznych występujących u ptaków. Niektóre gatunki potrafią też na pewien czas wykorzystać mechanizm oddychania beztlenowego.

Układ nerwowy

Jaszczurki posiadają typowy dla gadów mózg o bardziej rozwiniętej korze mózgowej i móżdżku w stosunku do płazów. Jego waga nie przekracza jednak 1% masy ciała. Posiadają 12 par nerwów czaszkowych. Rdzeń kręgowy w odróżnieniu od ssaków rozciąga się aż do końcówki ogona.

Systematyka

Tradycyjnie jaszczurki klasyfikowane są w randze podrzędu Lacertilia. Nie jest to jednak klasyfikacja powszechnie akceptowana. Istnieją tendencje do podziału grupy według linii ewolucyjnych. Poniżej przedstawiono klasyfikację biologiczną prezentowaną przez ITIS:

Podrząd Autarchoglossa

Podrząd Gekkota

Podrząd Iguania

Przypisy

  1. Lacertilia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2008-11-09] (ang.).
  2. Sauria, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2008-11-02] (ang.).
  3. Naukowcy odkryli najmniejszego gada na świecie. Rzeczpospolita, 2021-02-05. [dostęp 2021-09-06].

Bibliografia

  • Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
  • The reptile database (ang.). J. Craig Venter Institute. [dostęp 2008-11-09].
  • Mader, D.R. (2005). Reptile Medicine and Surgery. Saunders. pp. 1264. ISBN 0-7216-9327-X

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Plumedbasiliskcele4 edit.jpg
Autor: Marcel Burkhard/ Cele4, www.tierlexikon.ch, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Plumed Basilisk (Basiliscus plumifrons)
Haeckel Lacertilia.jpg
Haeckel Lacertilia big spots.jpg
  1. Chamaeleon montium (Buchholz) = Trioceros montium/Chamaeleo montium Buchholz, 1874 (See Trioceros montium)
  2. Lophyrus tigrinus (Duméril) = Gonocephalus chamaeleontinus Laurenti, 1768 (See Gonocephalus chamaeleontinus)
  3. Draconellus volans (Linné) = Draco volans Linnaeus, 1758 (See Draco volans)
  4. Phrynosoma cornutum (Wiegmann) = Phrynosoma cornutum (Harlan, 1825) (See Phrynosoma cornutum)
  5. Ptychozoon homalocephalum (Kuhl) = Ptychozoon kuhli Stejneger, 1902 (See Ptychozoon kuhli)
  6. Basiliscus americanus (Daudin) = Basiliscus basiliscus (Linnaeus, 1758) (See Basiliscus basiliscus)
  7. Chlamydosaurus kingii (Gray) = Chlamydosaurus kingii Gray, 1827 (See Chlamydosaurus kingii)
  8. Moloch horridus (Gray) = Moloch horridus Gray, 1841 (See Moloch horridus)

English:

  1. Cameroon Sailfin Chameleon
  2. Chameleon Forest Dragon
  3. Flying Dragon
  4. Texas Horned Lizard
  5. Kuhl's Flying Gecko
  6. Common Basilisk
  7. Frill-necked Lizard
  8. Thorny Devil

The 79th lithographic plate from Ernst Haeckel's Kunstformen der Natur (1904) depicts a variety of lizards, or Lacertilia. In terms of evolutionary relationships, these eight lizards demonstrate the diversity of the suborder Lacertilia, which has been replaced by an array of new suborders and infraorders in recent classifications. Unusual species of chameleon and gonocephalus are at the top; the second row has a flying dragon and a Texas horned lizard; the third row has a flying gecko and a common basilisk; on the bottom row are the aptly named frill-necked lizard and the Thorny Devil. As in many of Haeckel's prints, the colors and spatial composition are more of an aesthetic choice than a reproduction of nature; the lithographer Adolf Glitsch worked directly from Haeckel's sketches rather than from first-hand specimens.
(Olaf Breidbach (2004): Visions of Nature: The Art and Science of Ernst Haeckel. Prestel, New York, USA.)

Full text description (in German):