Jauréguiberry (1893)

Jauréguiberry

„Jauréguiberry” w Spithead w 1905 r.
Klasa	pancernik
Historia
Stocznia	Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée, La Seyne-sur-Mer
Położenie stępki	23 kwietnia 1891
Wodowanie	27 października 1893
Marine nationale
Wejście do służby	17 maja 1897
Wycofanie ze służby	20 czerwca 1920
Los okrętu	złomowany w 1934
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 11 818 ton pełna: 12 229 ton
Długość	108,5 m między pionami 111,9 m całkowita
Szerokość	22,15 m
Zanurzenie	8,43 m
Materiał kadłuba	stal
Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 14 400 KM 24 kotły, 2 śruby
Prędkość	17,7 węzła
Zasięg	4500 Mm przy 10 w.
Uzbrojenie
2 działa kal. 305 mm L/45 (2 x I) 2 działa kal. 274 mm L/45 (2 x I) 8 dział kal. 138 mm L/45 (4 x II) 4 działa kal. 65 mm L/50 (4 x I) 12 dział kal. 47 mm L/40 (12 x I) 8 rewolwerowych dział kal. 37 mm L/20 (8 x V)
Wyrzutnie torpedowe	6 × 450 mm (6 x I)
Opancerzenie
pas pancerny 250–450 mm wieże artylerii głównej 370 mm barbety 150 mm wieża dowodzenia 230 mm pokład 70 mm
Załoga	631

Jauréguiberry – (wym. [ʒoʁeɡibeʁi]) francuski pancernik (przeddrednot) z końca XIX wieku. Był jedną z pięciu podobnych do siebie jednostek zamówionych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1890 roku (prócz niego były to: „Charles Martel”, „Carnot”, „Masséna” i „Bouvet”). Okręt wypierał 11 818 ton, a jego główną artylerię stanowiły dwa działa kalibru 305 mm i dwa kalibru 274 mm, uzupełniane przez osiem dział kal. 138 mm. Zwodowany 27 października 1893 roku w stoczni Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée w La Seyne-sur-Mer, został przyjęty do służby w Marine nationale 17 maja 1897 roku. Nazwę otrzymał na cześć wadm. Jeana Bernarda Jauréguiberry’ego – dwukrotnego ministra marynarki wojennej. Służył na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim, biorąc udział w I wojnie światowej. Z czynnej służby został wycofany w czerwcu 1920 roku, pełniąc następnie rolę hulku. Okręt został zezłomowany w 1934 roku.

Projekt i budowa

Model pancernika

Doświadczenia z prób i początków eksploatacji zbudowanych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1881 roku pancerników (okrętów pancernych) „Hoche”, „Marceau” i „Neptune” skłoniły admiralicję do rozpoczęcia prac projektowych nad ich następcami^[1]. W przyjętym w 1890 roku nowym programie rozbudowy floty (z planową realizacją w latach 1892–1901), którego twórcą był ówczesny minister marynarki Édouard Barbey, znalazło się m.in. zbudowanie pięciu nowych pancerników, przez co Marine nationale miała mieć w służbie 24 jednostki tej klasy (prócz „Jauréguiberrya” powstały „Charles Martel”, „Carnot”, „Masséna” i „Bouvet”)^[2][3]. Okręty powstały według jednolitych założeń projektowych, choć różniły się między sobą szczegółami konstrukcji oraz wyglądem zewnętrznym; przenosiły jednak identyczne uzbrojenie, były podobnie opancerzone oraz miały zbliżoną prędkość i manewrowość^[1]. W założeniach miały mieć wyporność normalną około 14 000 ton, opancerzenie na całej długości linii wodnej i uzbrojenie składające się z dwóch dział kalibru 340 mm, dwóch kalibru 274 mm oraz ośmiu kalibru 138 mm^[4]. Naciski ze strony parlamentu oraz zwolenników Jeune École na obniżenie kosztów budowy spowodowały zmniejszenie kalibru dział artylerii głównej do 305 mm i umieszczenie dział artylerii średniej w wieżach zamiast w kazamatach, przez co wyporność normalna miała nie przekroczyć 12 000 ton^[4].

Projektując nowe okręty zaczerpnięto niektóre rozwiązania techniczne z ich poprzedników: z „Hoche” przejęto układ rozmieszczenia najcięższej artylerii w tzw. romb (dwa pojedyncze działa na dziobie i rufie oraz dwa kolejne w wieżach przyburtowych), z typu Marceau natomiast kształt kadłuba z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami, zapewniający dobrą dzielność morską (z wyjątkiem obniżonego o jeden poziom pokładu rufowego zastosowanego w celu zmniejszenia masy konstrukcji)^[5]. Przyjęty kształt kadłuba powodował problemy ze statecznością, a nawet niewielkie niesymetryczne zalanie części podwodnej mogło spowodować przewrócenie się okrętu i zatonięcie^[6]. Jednocześnie, przechyły tak skonstruowanej jednostki były łagodne i powolne, co pozytywnie wpływało na celność artylerii i trwałość mechanizmów oraz ułatwiało pełnienie służby załodze^[7].

Projektantem przyszłego „Jauréguiberry’ego” był inż. Antoine-Jean Amable Lagane, jeden z najzdolniejszych francuskich konstruktorów okrętowych z przełomu XIX i XX wieku^[8]. Projekt pancernika był rozwinięciem zbudowanego dla Chile okrętu pancernego „Capitán Prat”^[9]. W porównaniu do dwóch pierwszych jednostek programu z 1890 roku („Charles’a Martela” i „Carnota”) okręt był krótszy i miał zwartą sylwetkę; innowacją było umieszczenie dział artylerii średniej w dwulufowych wieżach i powiększenie ilości kotłowni z czterech do sześciu^[10][11]. Plany okrętu zostały przez stocznię przekazane Rosjanom, którzy zamówili później jego ulepszoną wersję rozwojową – „Cesariewicza”^[12].

„Jauréguiberry” został zamówiony i zbudowany w prywatnej stoczni Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée w La Seyne-sur-Mer^[10]. Kontrakt na budowę jednostki podpisano 8 kwietnia 1891 roku, a już 23 kwietnia położono jego stępkę^[10][13][a]. Kadłub zwodowany został 27 października 1893 roku^[10][14][b]. Nazwa jednostki upamiętniała dwukrotnego ministra marynarki wojennej, wadm. Jeana Bernarda Jauréguiberry’ego^[10]. Koszt budowy jednostki wyniósł około 28 385 000 franków^[15][16][17]. Fundusze pochodziły z kredytów przyznanych w 1891 roku^[10].

1 stycznia 1896 roku na nowo zbudowanym okręcie rozpoczęły się próby siłowni^[18]. 10 stycznia podczas prób prędkości w pierwszym kotle nastąpiło rozszczelnienie rurek kotłowych, co spowodowało wyrzut pary i pożar, w wyniku którego zginęło sześć osób, a trzy doznały obrażeń^[18]. 27 maja po naprawie uszkodzeń rozpoczęły się oficjalne próby pokładowej artylerii^[18]. 24 sierpnia przy pierwszym strzale oddanym z rufowego działa kalibru 305 mm uszkodzeniu uległa instalacja hydrauliczna wieży, zalewając jej wnętrze gliceryną; tego dnia została również uszkodzona instalacja podnoszenia działa dziobowego^[18]. 30 marca 1897 roku, podczas próbnych strzelań torpedowych, eksplodował zbiornik sprężonego powietrza w szóstej odpalonej tego dnia torpedzie, co spowodowało lekkie uszkodzenie kadłuba^[18][19].

Podczas przeprowadzonych w 1896 roku prób układu napędowego osiągnięto następujące wyniki: w 24-godzinnej próbie prędkości przy mocy nominalnej 7000 KM zanotowano 16,5 węzła, w próbie 6-godzinnej przy mocy 12 400 KM uzyskano 17,5 węzła, w próbie 6-godzinnej przy przeciążeniu maszyn do 13 819 KM osiągnięto prędkość 17,7 węzła, zaś w próbie 2-godzinnej przy 15 931 KM zanotowano prędkość 18,1 węzła^[13][20].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

Rzut boczny i przekrój pancernika „Jauréguiberry”

„Jauréguiberry” był zbudowanym ze stali pancernikiem z wysokimi, silnie pochylonymi dośrodkowo burtami (tzw. zawał burtowy)^[21]. Kadłub podzielony był na 14 przedziałów wodoszczelnych, a jego konstrukcja opierała się na 89 wręgach głównych i 139 górnych^[22]. W przeciwieństwie do „Charles’a Martela” okręt miał odrębnie położone kotłownie, które mieściły się w trzech przedziałach wodoszczelnych, dodatkowo podzielonych wzdłużnymi grodziami (w każdym z sześciu pomieszczeń znajdowały się cztery kotły)^[22]. Maszynownia również była podzielona wzdłużną grodzią na dwie części; w każdej znajdowała się jedna maszyna parowa^[22]. Kotłownie i maszynownie rozdzielone były przez magazyny amunicyjne umieszczonych na śródokręciu dział kal. 274 mm; komory amunicyjne dział kal. 138 mm znajdowały się bliżej dziobu i rufy^[22]. Na dziobie, w miejscu planowanego pierwotnie działa pościgowego, zbudowano pomieszczenie z reflektorami Mangina^[21].

Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 111,9 metra (108,5 metra między pionami i 111 metrów na wodnicy), szerokość 22,15 metra i maksymalne zanurzenie 8,43 metra^[11][15]. Wyporność normalna wynosiła 11 818 ton, zaś pełna 12 229 ton^[15][c].

Załoga okrętu składała się początkowo z 26 oficerów oraz 605 podoficerów i marynarzy^[19][23][d].

Urządzenia napędowe

Okręt był napędzany dwoma trzycylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania wyprodukowanymi w macierzystej stoczni, z których każda poruszała jedną śrubę napędową^[22][23]. Parę dostarczały 24 opalane węglem kotły wodnorurkowe systemu Lagrafel-d’Allest, o ciśnieniu roboczym 15 kG/cm², rozmieszczone w sześciu kotłowniach^[11][24]. Maszyny osiągały przy przeciążeniu łączną maksymalną moc 14 400 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 17,7 węzła^[11][23]. Normalny zapas węgla wynosił 680 ton (maksymalnie 980 ton), co zapewniało zasięg 4500 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów^[15][23][e].

Prąd generowały trzy zespoły prądnic firmy Sautter-Harlé napędzanych przez dwucylindrowe maszyny parowe, wytwarzające łącznie 90 kWh energii (czwarty zespół prądnic był zapasowy)^[25]. Produkowały one prąd stały o napięciu 80 V i natężeniu 600 A, używany do zasilania oświetlenia pokładowego, łukowych reflektorów bojowych, napędu wind amunicyjnych czy wentylatorów w kotłowniach^[25].

Uzbrojenie

Główną bronią pancernika były dwa pojedyncze działa kal. 305 mm L/45 M1887, o masie 44,3 tony, umieszczone w obracanych hydraulicznie wieżach o masie 93,7 tony na pokładzie dziobowym i rufowym na osi symetrii okrętu^[11][26]. Działa strzelały pociskami burzącymi o masie 292 kg lub przeciwpancernymi o masie 340 kg na odległość 11,6–13,6 km z prędkością początkową 780–823 m/s^[26][27]. Artylerię główną drugiego kalibru stanowiły dwa pojedyncze działa kal. 274 mm L/45 M1887, o masie 35 ton, także umieszczone w hydraulicznie obracanych wieżach o masie 79,1 tony, na pokładzie głównym przy prawej i lewej burcie^[11][28]. Armaty strzelały pociskami o masie 216–255 kg na odległość 12,8 km z prędkością początkową 780–800 m/s^[25][27].

Artylerię średnią stanowiło osiem szybkostrzelnych dział kal. 138 mm L/45 M1891 (faktyczny kaliber wynosił 138,6 mm), umieszczonych w obracanych hydraulicznie czterech dwulufowych wieżach^[22][27][f]. Strzelały pociskami o masie 30 kg (masa naboju 48,6 kg) na odległość 8 km z prędkością początkową 770 m/s^[25][27]. Wieże umieszczono na wysokości masztów na poziomie górnego pokładu, blisko wież dział kal. 305 mm^[11][23]. Takie rozmieszczenie artylerii zapewniało szerokie kąty ostrzału: teoretycznie w kierunku dziobu i rufy można było prowadzić ogień z jednego działa kal. 305 mm, dwóch kal. 274 mm i czterech kal. 138 mm, zaś salwę burtową mogły oddać dwa działa kal. 305 mm, jedno kal. 274 mm i cztery kal. 138 mm^[29].

Okręt uzbrojony był też w umieszczoną na nadbudówkach i masztach bojowych liczną artylerię małokalibrową, na którą składały się cztery pojedyncze działa kal. 65 mm L/50 M1891, 12 pojedynczych dział Hotchkiss M1885 L/40 kal. 47 mm oraz 8 rewolwerowych pięciolufowych działek kal. 37 mm L/20 M1885^[11][23][g]. Działa kal. 65 mm miały masę 498 kg (540 kg z zamkiem) i strzelały pociskami o masie 4 kg z prędkością wylotową 715 m/s, z szybkostrzelnością do 15 strz./min^[30]. Działa kal. 47 mm strzelały pociskami o masie 1,5 kg z szybkostrzelnością 20–25 strz./min, zaś w działkach kal. 37 mm używano pocisków o masie 0,5 kg, wystrzeliwanych z szybkością 25 strz./min^[31]. Prócz tego na pancerniku zamontowano sześć pojedynczych wyrzutni torped kal. 450 mm: dwie burtowe podwodne, zlokalizowane pomiędzy komorami amunicyjnymi dział. kal. 274 mm a parą równoległych przedziałów maszynowni i cztery obrotowe nawodne (pierwsza para umieszczona była za barbetą wieży dziobowej, druga przed podajnikami pocisków dla armat kal. 274 mm)^[22][h].

Opancerzenie

Pancerz okrętu miał łączną masę około 3970 ton, co stanowiło około ⅓ masy jednostki^[22][i]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali niklowej pas burtowy o grubości maksymalnej 450 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy do 300 mm (część górna; dolna miała grubość od 250 mm na dziobie do 150 mm na rufie)^[22]. Wysokość rozciągającego się na całej długości kadłuba pancerza burtowego była zmienna i wynosiła od 3,67 metra na dziobie do 1,8 metra na rufie^[22][j]. Pancerz burtowy położony był na podkładzie z drewna tekowego o grubości 300 mm^[22]. Ponad nim rozciągał się górny pas pancerny o grubości 100 mm o wysokości 1,2 metra, za którym był pusty koferdam^[22].

Wypukły pokład pancerny wykonany ze stali miękkiej umieszczony został na górnej części głównego pasa burtowego i miał grubość 70 mm; 0,8 metra poniżej znajdował się przeciwodłamkowy pancerz pokładowy o grubości 25 mm, jednak nie na całej długości (nie chronił przedziałów maszyn parowych, które miały zbyt dużą wysokość)^[22]. Wieża dowodzenia miała ściany grubości 230 mm^[11][26].

Wieże artylerii głównej kal. 305 i 274 mm były chronione pancerzem o grubości 370 mm (dach 70 mm)^[22]. Posadowione były na barbetach o grubości 150 mm^[11][32][k]. Wieże artylerii średniej kal. 138 mm miały pancerz o grubości 102 mm (góra 20 mm)^[26].

Służba

„Jauréguiberry” na redzie Brestu w 1905 r.

17 maja 1897 roku pancernik został przyjęty do służby w Marine nationale^[18][l]. „Jauréguiberry” został wcielony do Eskadry Śródziemnomorskiej, uczestnicząc do 1904 roku we wszystkich organizowanych manewrach oraz rewiach floty i przepływając 1000 Mm^[18]. W 1901 roku usunięto wszystkie działka kal. 37 mm, a liczbę dział kal. 47 mm powiększono do 18^[11][22]. 20 stycznia 1902 roku eksplozja zbiornika sprężonego powietrza w torpedzie spowodowała śmierć jednego i rany trzech marynarzy^[18].

W 1904 roku „Jauréguiberry” wszedł w skład stacjonującej nad Atlantykiem Eskadry Północnej^[18]. 18 maja 1905 roku podczas manewrów pod dnem pancernika wybuchł zbiornik sprężonego powietrza torpedy kal. 380 mm, wystrzelonej przez kontrtorpedowiec „Sagaie”. Doszło do przecieku w przedziale maszyny sterowej, w wyniku czego okręt musiał trafić do suchego doku na trwający do 30 czerwca remont^[18]. 7 lipca 1905 roku „Jauréguiberry” i „Formidable” były gospodarzami wizyty zespołu okrętów Royal Navy w Breście (tworzyły go pancerniki HMS „Majestic”, „Mars”, „Magnificent”, „Prince George”, „Illustrious”, „Victorious”, „Commonwealth” i „King Edward VII” oraz krążowniki pancernopokładowe HMS „Doris” i „Amethyst”)^[33]. W dniach 7–14 sierpnia 1905 roku „Jauréguiberry” wszedł w skład liczącej 18 jednostek reprezentacji floty francuskiej (trzy pancerniki, trzy pancerniki obrony wybrzeża, cztery krążowniki pancerne, jeden krążownik pancernopokładowy i siedem kontrtorpedowców), która wzięła udział w paradzie morskiej w Spithead w obecności króla Edwarda VII^[34]. W trakcie rejsu okręt wszedł na mieliznę na redzie Spithead, a w drodze powrotnej niegroźnie staranował brytyjski statek „Arana” o pojemności 1471 BRT^[33]. W 1905 roku liczebność załogi uległa zmianie – od tej pory tworzyło ją 31 oficerów i 566 podoficerów i marynarzy^[15].

Na początku 1906 roku w Breście w burtę pancernika uderzył krążownik pancerny „Léon Gambetta”, lecz obeszło się bez poważniejszych uszkodzeń^[33]. W tym roku zdemontowano nawodne wyrzutnie torpedowe, pozostawiając ich pokrywy dla lepszej wentylacji^[11][22]. „Jauréguiberry” uczestniczył także w wielkich manewrach Eskadr Śródziemnomorskiej i Północnej, które stworzyły Armię Morską^[33].

W 1907 roku okręt powrócił na Morze Śródziemne, wchodząc powtórnie w skład Eskadry Śródziemnomorskiej (do 1910 roku)^[33]. Od 1910 do 1912 roku jednostka ponownie została przeniesiona do Eskadry Północnej, pełniąc funkcje szkolne w Breście i Cherbourgu^[33]. W 1912 roku pancernik został przeniesiony na Morze Śródziemne, służąc w 3. Eskadrze^[33].

I wojna światowa

Tuż przed wybuchem I wojny światowej w sierpniu 1914 roku „Jauréguiberry” był okrętem flagowym Dywizjonu Specjalnego, którego zadaniem była eskorta transportów wojska z Afryki Północnej do Francji (w skład Dywizjonu wchodziły ponadto: pancernik „Charlemagne”, krążowniki pancerne „Pothuau”, „Amiral Charner”, „Bruix” i „Latouche-Tréville” oraz krążowniki pancernopokładowe „D’Entrecasteaux”, „Cassard” i „Cosmao”)^[33][35]. 6 sierpnia 1914 roku okręt osłaniał przerzut wojsk XIX Korpusu z Oranu do Tulonu^[33]. Następnie okręt został wcielony do 2. Dywizjonu (rezerwowego), którego zadaniem było patrolowanie zachodniej części Morza Śródziemnego^[33][35]. Na przełomie sierpnia i września „Jauréguiberry” i „Bouvet” skontrolowały 64 statki neutralne, a pod koniec września wraz z „Charlemagne” i „Saint Louis” eskortowały przewożący 25 tys. żołnierzy, składający się z 36 statków konwój z Port Saidu do Marsylii^[33]. Od 17 października do końca 1914 roku „Jauréguiberry” i „Bouvet” skontrolowały kolejne 257 statków, z których sześć zatrzymano^[33].

W 1915 roku wchodzący w skład 3. Eskadry okręt stacjonował w Port Saidzie, od 9 do 20 marca uczestnicząc w patrolach i ostrzale celów położonych na wybrzeżu należącej do Imperium Osmańskiego Syrii^[33]. Następnie pancernik został włączony w skład sił uczestniczących w operacji opanowania Dardaneli, w miejsce zatopionego „Bouveta” i ciężko uszkodzonego „Gauloisa”^[36]. Okręt wszedł w skład dowodzonej przez wadm. Émile’a Guépratte’a 6. grupy okrętów (tworzyły ją ponadto: pancernik obrony wybrzeża „Henri IV”, brytyjski pancernik HMS „Prince George”, krążowniki „Jeanne d’Arc”, „Latouche-Tréville” i rosyjski „Askold”, sześć kontrtorpedowców i 10 trałowców)^[33][37]. Został okrętem flagowym kontradmirała Darrieusa dowodzącego 2. Dywizjonem 3. Eskadry (wraz z „Henri IV” i „Jeanne d’Arc”)^[38]. Od 25 kwietnia okręty 6. Grupy wspierały ogniem artylerii desant pod Kumkale^[33][39]. 30 kwietnia pancernik otrzymał trafienie tureckim pociskiem, a 5 maja kolejne (z haubicy kal. 240 mm), co spowodowało konieczność naprawy uszkodzeń w Port Saidzie (prace trwały od 19 czerwca do 26 lipca)^[33]. W sierpniu okręt uczestniczył w patrolach u wybrzeży Palestyny, ostrzeliwując m.in. węzeł kolejowy pod Hajfą^[14][33]. Od 31 sierpnia okręty francuskie bazowały w Arwad, prócz walk uczestnicząc w ewakuacji 3 tys. Ormian^[14][33]. Jesienią „Jauréguiberry” został przebazowany na wody Kanału Sueskiego, wzmacniając jego obronę przed atakiem Turków^[40]. Z pancernika zdemontowano część uzbrojenia, które zasiliło artylerię na lądzie^[14].

W październiku 1916 roku okręt opuścił wschodnią część Morza Śródziemnego, docierając 29 października na Maltę^[41]. Następnie udał się do Tulonu, stając się celem nieskutecznego ataku torpedowego ze strony SM U-39 (pancernik osiągnął bazę w dniu 22 listopada)^[41]. Na początku 1917 roku rozpoczęto rozbrajanie jednostki: działa małokalibrowe trafiły na pokłady patrolowców i trałowców, natomiast lufy dział kal. 305 mm zostały przerobione na zapasowe lufy do dział kolejowych kal. 370 mm^[41]. Od 1 lipca 1918 roku pancernik trafił ponownie na wody wschodniej części Morza Śródziemnego, pełniąc rolę okrętu warsztatowego dla operujących u wybrzeży Syrii patrolowców^[41].

Końcowy okres służby

Po zakończeniu działań wojennych „Jauréguiberry” powrócił do Tulonu, gdzie po zupełnym rozbrojeniu pełnił funkcję hulku dla szkoły mechaników i palaczy^[14][41]. Okręt wycofano ze służby 20 czerwca 1920 roku^[14]. Do stojącego w Tulonie kadłuba cumowały w latach 20. i na początku lat 30. m.in. przeznaczone do wycofania ze służby torpedowce, pancernik „Patrie” oraz krążownik pancerny „Jules Michelet”^[41].

W 1934 roku okręt został sprzedany w celu złomowania, które przeprowadzono w Tulonie w tym samym roku^[41][42].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
• Steve Crowford: Pancerniki i lotniskowce. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-09060-2.
• Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 1. „Morza i okręty”. Nr specjalny 3 (8). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-3509. 
• Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 2. „Morza i okręty”. Nr 3 (9). II, 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-2499. 
• Ivan Gogin: JAURÉGUIBERRY battleship (1897). Navypedia. [dostęp 2020-12-26]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
• Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
• Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
• Piotr Nykiel: Wyprawa do Złotego Rogu: Działania wojenne w Dardanelach i na Morzu Egejskim (sierpień 1914 – marzec 1915). Kraków: Arkadiusz Wingert, 2008. ISBN 978-83-918940-7-1.
• Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.
• The Naval Annual, 1900. J. Leyland (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1900. (ang.).
• The Naval Annual, 1905. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.).