Jawiszowice

Jawiszowice

wieś
Zabytkowy, drewniany kościół pw. św. Marcina
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	oświęcimski
Gmina	Brzeszcze
Liczba ludności (2022)	6628[1]
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	32-626[2]
Tablice rejestracyjne	KOS
SIMC	0213144
Położenie na mapie gminy Brzeszcze Jawiszowice
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Jawiszowice
Położenie na mapie województwa małopolskiego Jawiszowice
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego Jawiszowice
49°57′32,5″N 19°08′20,6″E/49,959028 19,139056

Jawiszowice – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, w gminie Brzeszcze. Powierzchnia sołectwa wynosi 1529 ha^[3], a liczba ludności 6794, co daje gęstość zaludnienia równą 444,3 os./km².

Geografia

Leży nad rzeką Wisłą i jej dopływem Dankówką. Jawiszowice graniczą od północy z Brzeszczami i Przecieszynem, od wschodu ze Skidziniem i Zasolem, od południa z Zasolem Bielańskim, Wilamowicami i Dankowicami, a od zachodu z Górą. Południowo-zachodnia część wsi nosi nazwę Jaźnik. Znajduje się w niej m.in. fragment starorzecza Wisły, stacja kolejowa Jawiszowice Jaźnik. A także trójstyk trzech powiatów: oświęcimskiego, pszczyńskiego i bielskiego. Zachodnia granica na Wiśle jest historyczną granicą Małopolski (ziemia oświęcimska) ze Śląskiem.

Integralne części wsi

Historia

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej z 1326 pod nazwą Janissowicz/Jawissowicz^[6][7]. Zatem miejscowa parafia katolicka powstała wcześniej.

Wieś leżała wówczas w granicach księstwa oświęcimskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a w 1457 zostało zakupione przez króla Polski. W towarzyszącym temu dokumencie sprzedaży księstwa Koronie Polskiej wystawionym przez Jana IV oświęcimskiego 21 lutego 1457 miejscowość wymieniona została jako Jawyschowicze^[8]. W 1504 roku zbudowany został we wsi pierwszy drewniany kościół św. Marcina^[9].

W 1564 ostatecznie księstwo oświęcimskie wcielono do Korony Królestwa Polskiego. Nazwę miejscowości jako własność Korony Polskiej wymienia w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[9][10].

Po rozbiorach Polski Jawiszowice znalazły się w granicach monarchii austro-węgierskiej w skład, których wchodziły latach 1772–1918. Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 213 budynkach w Jawiszowicach na obszarze 1645 hektarów mieszkało 1368 osób (gęstość zaludnienia 83,2 os./km²), z czego 1343 (98,2%) było katolikami, 1 (0,1%) grekokatolikiem, 18 (1,3%) wyznawcami judaizmu a 6 innej religii lub wyznania, 1336 (97,7%) było polsko-, 7 (0,5%) niemiecko- a 7 innojęzycznymi^[11].

W XIX-wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego miejscowość wymieniona jest w powiecie bialskim w Galicji. Była miejscowością przygraniczną leżącą na granicy między Austrią a Prusami. Znajdowała się w niej jednoklasowa szkoła ludowa oraz przystanek kolei żelaznej^[9]. W miejscowości mieszkało wówczas 1411 katolików, 6 ewangelików oraz 9 izraelitów^[9].

Wieś dzieliła się wówczas na dwie części. Większa należała do arcyksięcia Albrechta i liczyła 444 mórg roli, 95 mórg łąk i ogrodów, 83 morgi pastwisk oraz 607 mórg lasu szpilkowego; druga, mniejsza część liczyła 1176 mórg roli, 73 morgi łąk i ogrodów, 141 mórg pastwisk i 84 morgi lasu. We wsi znajdowało się także gospodarstwo stawowe^[9].

Sporo jawiszowian zginęło w walkach o ojczyznę w latach 1914–1921 i 1939-1945. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Jawiszowice znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej. W 1922 r. w wiosce powstała Ochotnicza Straż Pożarna^[12].

Łaźnia obozowa w podobozie „Jawischowitz”

W okresie II wojny światowej w miejscowości znajdował się niemiecki nazistowski obóz pracy przymusowej w Jawiszowicach – filia KL Auschwitz-Birkenau. Powstał w połowie sierpnia 1942 r., a osadzeni w nim więźniowie pracowali w dwóch zakładach wydobywczych kopalni węgla kamiennego „Brzeszcze”^[13][14].

Po II wojnie część ziem Jawiszowic zostało przejętych przez Brzeszcze.

W latach 1954–1956 w granicach Brzeszcz. 1954-72 siedziba gromady Jawiszowice. W latach 1973–1977 miejscowość była siedzibą gminy Jawiszowice. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa katowickiego.

W 1953 r. oddano do użytku rozbudowany budynek szkolny, a w 1982 r. nową salę gimnastyczną. Szkoła w 1986 r. przyjęła imię Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego^[15].

W 1991 roku powstała młodzieżowa orkiestra dęta przy OSP Jawiszowice, która działa do dnia dzisiejszego^[12].

W 2004 r. w budynku po siostrach zakonnych, należącym do parafii św. Marcina, powstała filia Warsztatów Terapii Zajęciowej w Chełmku^[16]. W 2015 powstała tu też Świetlica Opiekuńczo-Wychowawcza, a w 2017 r. Świetlica Terapeutyczna. Z kolei w 2018 r. (w budynku OSP) uruchomiono Dzienny Dom Seniora. Wszystkie te placówki prowadzi Fundacja im. Brata Alberta^[17].

W 2019 r. nastąpiła renowacja pomnika „Ku czci poległych na polu chwały mieszkańców Jawiszowic”, postawionego w 1986 r.^[18]

Ludzie związani z miejscowością

• Z Jawiszowic pochodził kpt. Jan Wawrzyczek (1912–2000).
• Antoni Fajferek, polski ekonomista.
• ks. dr Henryk Zątek – kawaler Medalu św. Brata Alberta, współorganizator filii Fundacji im. Brata Alberta^[19].

Zabytki

• XVII-wieczny kościółek drewniany w stylu barokowym pod wezwaniem św.Marcina. Świątynia wzniesiona została w 1692 r. na miejscu spalonego wcześniejszego kościoła z 1511 r.^[20]
• zespół XVIII- i XIX-wiecznych kapliczek przydrożnych

Przemysł

Ruch II, szyby, Andrzej III i Andrzej IV, kopalni KWK Brzeszcze. Zakłady POM, po 1989 sprywatyzowane i zajmujące się podobną działalnością (tzn. naprawa samochodów dostawczych).

Sport i rekreacja

Klub Sportowy LKS Jawiszowice założono w 1951 roku. Piłkarze występują w IV lidze. W drużynie grał m.in.: Krzysztof Chrapek (Lech Poznań).

Przypisy

Bibliografia

• Wojciech Janusz: 725 lat Jawiszowic. Panorama najdawniejszych dziejów miejscowości na pograniczu śląsko-małopolskim. Jawiszowice: 2010.
• Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945: informator encyklopedyczny. Warszawa: Państ. Wyd. Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00065-1.
• Piotr Cywiński: Auschwitz od A do Z: ilustrowana historia obozu. Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2013. ISBN 83-7704-060-3.

Linki zewnętrzne

• Jawiszowice, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 511 .