Jeńcy polscy w niewoli sowieckiej (1919–1922)

Diagram strat wśród oficerów i szeregowych w wojnie polsko-bolszewickiej między innymi ilość jeńców (żółty kolor)

Jeńcy polscy w niewoli sowieckiej (1919–1922) – termin określający jeńców wojennych różnych oddziałów polskich wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną w wyniku wojny polsko-bolszewickiej lat 1919–1920, a także w czasie wojny domowej w Rosji.

Większość polskich jeńców dostała się do niewoli bolszewickiej w wyniku kapitulacji 5 Dywizji Strzelców Polskich 11 stycznia 1920 na stacji Klukwiennaja na Syberii oraz w czasie zwycięskiej ofensywy wojsk sowieckich w czerwcu – sierpniu 1920. Znacznie mniejsze ilości jeńców polskich trafiły do niewoli w pozostałych etapach wojny polsko-bolszewickiej oraz w wyniku walk drobnych oddziałów polskich na frontach wojny domowej w Rosji.

Po kapitulacji większej części 5 Dywizji Strzelców Polskich, władze bolszewickie wbrew zawartemu porozumieniu uwięziły i ograbiły wszystkich wojskowych, a później uznały ich za przestępców politycznych. Oficerów i niektórych szeregowców skazano na więzienie, część zamordowano, a żołnierzy niższych stopni zmuszono do katorżniczej pracy w tak zwanej Jenisejskiej brygadzie robotniczej[1]. Łagier w tajdze był pozbawiony ogrzewania, opieki lekarskiej, lekarstw, a wyżywienie wynosiło 0,5 funta chleba i zupy złożonej prawie wyłącznie z wody. Dodatkowo dochodziło do ustawicznych kradzieży na przykład odzieży więźniów przez straż obozową. Śmiertelność była bardzo wysoka w wyniku warunków życia oraz tyfusu. Z obozu w tajdze, podobnie jak z więzień doszło do licznych ucieczek wojskowych, wielu oficerów i podoficerów ukrywało się też przed uwięzieniem. Ci uciekinierzy lub ukrywający się, którzy zostali złapani, byli zabijani w wyniku tortur lub w egzekucjach. Od połowy 1920 oficerowie przetrzymywani byli w łagrze w Omsku a później do jesieni 1921 w Tule[2]. Jeńców z 5 Dywizji Strzelców Polskich zaczęto stopniowo przekazywać Polsce po zawarciu pokoju ryskiego. Proces ten ukończono w maju 1922[1]. Szacuje się, że do niewoli trafiło około 10 tysięcy polskich żołnierzy z tej dywizji, a do kraju powróciło z tej liczby 5,5 tysiąca[3].

Liczba żołnierzy Wojska Polskiego wziętych do niewoli przez Sowietów w walkach w czasie całej wojny polsko-bolszewickiej jest różnie podawana. Rosyjskie publikacje historyczne podają od 35 do 60 tysięcy, zwykle 35–42 tysiące[4], a polskie według Wyszczelskiego – 40–45 tysięcy (liczby te nie obejmują jeńców z 5 Dywizji Strzelców Polskich na Syberii)[4]. Podobną wartość podawał Goclon – 45 tysięcy uwięzionych żołnierzy[5]. Liczby te nie obejmują zamordowanych na miejscu lub w drodze do obozów[4][5]. Jeńcy przebywali w licznych obozach, znana jest lokalizacja 33 takowych. Traktowanie polskich jeńców było bardzo złe, podobnie jak i warunki pobytu w obozach: standardowo wszystkich żołnierzy obrabowywano z cennych rzeczy, ale też z butów i odzieży, a nawet bielizny. Odbywało się to tuż po wzięciu do niewoli, a potem w trakcie transportu do obozów i przy przyjęciu do obozów. Wyżywienia w transporcie do obozów często nie było, a w obozach było bardzo niskie i złej jakości, toteż wśród jeńców panował głód. Zarówno szeregowców, jak i podoficerów i oficerów zmuszano do ciężkiej pracy. Zły stan sanitarny i opieki medycznej oraz brak ubrań w chłodnym klimacie skutkowały licznymi chorobami, w tym zakaźnymi (tyfus, dur, czerwonka, grypa hiszpanka). Zarówno w trakcie brania do niewoli, transportu, jak i pobytu w łagrach jeńców często bito[6]. Wszystkie te czynniki skutkowały znaczną śmiertelnością jeńców. W wyniku zawarcia pokoju w marcu 1921, doszło do stopniowego uwolnienia żołnierzy obu stron. Ze wspomnianych 45 tysięcy wolność uzyskało 26 tysięcy polskich żołnierzy[5][7], co pozwala szacować, iż z niewoli sowieckiej nie wróciło 19 tysięcy osób, czyli 42%. Wyszczelski podaje, że w obozach i więzieniach zmarło lub zaginęło 15 tysięcy polskich jeńców wojennych (nie wliczając tych z 5 Dywizji Strzelców Polskich) i jeszcze pewna liczba żołnierzy postanowiła zostać w Rosji[4].

Oprócz żołnierzy wziętych do niewoli, bolszewicka armia dokonała wielu mordów na miejscu, eksterminując także całe szpitale wojskowe. Szczególną bezwzględnością i okrucieństwem wobec jeńców (a także ludności cywilnej) wyróżniała się Konna Armia Budionnego oraz Konny Korpus Gaja. Do bardziej znanych zbrodni kawalerii Gaja należy torturowanie i wymordowanie jeńców z polskiej Brygady Syberyjskiej w Chorzelach w sierpniu 1920 oraz kawalerzystów pułkownika Bolesława Roi 4 sierpnia 1920 w Ostrołęce. Armia Budionnego spaliła szpital z rannymi żołnierzami oraz personelem medycznym w Berdyczowie mordując w ten sposób ponad 600 osób, a we wsi Bystryki zamordowali 700 żołnierzy 50 Pułku Strzelców Kresowych. Tę ostatnią rzeź opisał jej uczestnik, bolszewicki żołnierz, potem pisarz Isaak Babel w swoich Dziennikach (polskie wydanie z 1998, str. 144)[8]. Żołnierze Budionnego wymordowali także rannych i jeńców w Zadwórzu. Oddziały 3 Korpusu Kawalerii Gaja wymordowały łącznie ponad 1000 polskich jeńców[9].

Oprócz osadzania polskich jeńców w łagrach lub ich mordowania, władze bolszewickie prowadziły także akcję propagandową, zmierzającą do wcielenia jeńców, zwłaszcza szeregowców, w skład Armii Czerwonej. W latach 1918–1919 starano się wcielać Polaków do frontowych jednostek bolszewickich, jednak w 1920 podjęto próbę zorganizowania Polskiej Armii Czerwonej, nominalnie utworzonej 14 sierpnia 1920 rozkazem naczelnego dowódcy Armii Czerwonej Siergieja Kamieniewa. Ośrodkiem formowania był Białystok. Do jednostki tej kierowano głównie służących już w Armii Czerwonej Polaków lub innych mieszkańców ziem polskich, natomiast akcja werbunkowa wśród polskich jeńców wojennych oraz polskiej ludności cywilnej zakończyła się całkowitym niepowodzeniem, o czym pisał dowódca 4 armii sowieckiej Jewgienij Siergiejew[10].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Kuczyński, 2007, s. 122-123.
  2. ↑ Scholze-Srokowski, 2007, s. 414-416.
  3. ↑ Wyszczelski 2016, s. 246-247.
  4. ↑ a b c d Wyszczelski 2016, strona 247.
  5. ↑ a b c Goclon, 2006, s. 249.
  6. ↑ Wawrzyński 1995 i dokumenty tam prezentowane.
  7. ↑ Monitor Polski nr 247 z 29 października 1921 podaje, że do publikacji danego numeru zwolniono 25 335 żołnierzy, za: Wawrzyński 1995.
  8. ↑ Goclon, 2006, s. 115, 116, 123, 124, 169.
  9. ↑ Wawrzyński 1995.
  10. ↑ Goclon, 2006, s. 139-140, 143, 178.

Bibliografia

  • Jacek Arkadiusz Goclon, W obronie Europy. Wojna z bolszewicką Rosją w 1920 roku, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2006, ISBN 83-7441-203-8, ISBN 978-83-7441-203-2, OCLC 69286503.
  • Antoni Kuczyński, 2007: Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Wydawnictwo Kubajak.
  • Scholze-Srokowski W., 2007: V Dywizja Strzelców Polskich na Syberii. W: Kuczyński A., 2007: Syberia. 400 lat polskiej diaspory. Wydawnictwo Kubajak, str. 405-417.
  • Wawrzyński Tadeusz, 1995: Jeńcy polscy w niewoli sowieckiej 1919-1921 (wstęp autorstwa T. Wawrzyńskiego i zbiór dokumentów). BIULETYN WOJSKOWEJ SŁUŻBY ARCHIWALNEJ, nr 18. Centralne Archiwum Wojskowe [1]
  • Lech Wyszczelski, 2016: Wojna polsko-rosyjska 1919-1920. Bellona.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie