Jeżyna
 Pokrój (Rubus saxatilis) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | jeżyna |
| Nazwa systematyczna | |
| Rubus L. Sp. Pl. 492.1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Owoce jeżyna popielica
(c) I, Tony Wills, CC BY 2.5
Kwiat Rubus fruticosus
Owoce Rubus occidentalis
(c) I, Kenraiz, CC-BY-SA-3.0
Pęd z kolcami i przylistkami u jeżyny fałdowanej
Jednoroczny pęd Rubus fruticosus
Jeżyna, ożyna a. ostrężyna[4] (Rubus L.) – rodzaj roślin z rodziny różowatych. Część przedstawicieli określana jest zwyczajowo w języku polskim malinami (gatunki o różnej przynależności w obrębie podrodzajów, które łączy czerwona barwa owoców i odpadanie ich od dna kwiatowego po dojrzeniu).
Z wyjątkiem nielicznych w naszej florze przedstawicieli rozmnażających się płciowo (np. malina moroszka i malina właściwa), pozostałe gatunki reprezentują podrodzaj Rubus reprezentowany w Europie Środkowej wyłącznie przez apomikty pochodzenia mieszańcowego. Z powodu apomiksji, hybrydyzacji i rozszczepiania cech mieszańców powstaje wielka różnorodność form jeżyn. Utrudnia to ich klasyfikację. W przypadku apomiktów kryterium wyodrębniania gatunku jest sztuczne i związane jest z rozległością zasięgu (krańcowe stanowiska powinny być oddalone o minimum 20 km). Wyodrębniające się morfologicznie jeżyny zajmujące mniejszy areał uważane są za biotypy lokalne.
Liczba gatunków jest różna w zależności od ujęcia systematycznego. Niektórzy autorzy podają 300–400 gatunków diploidalnych[5]. Index Kewensis podaje 72 gatunki. Z Polski podano od 50 do 90 gatunków (w zależności od ujęcia systematycznego). Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski[6] z 2002 roku zawiera wykaz 89 gatunków.
Złożona systematyka tego rodzaju wymaga często od zajmujących się nim taksonomów wąskiej specjalizacji. Specjalizację taką wyodrębnia się i określa mianem batologii – nauki o jeżynach.
Morfologia
- Pokrój
- Krzewy lub rzadziej rośliny zielne. Pędy są zazwyczaj łukowato wygięte lub ścielą się po ziemi (po dosięgnięciu gleby u wielu gatunków szybko się ukorzeniają). Niektóre gatunki mają pędy wyprostowane, sztywne (zwłaszcza amerykańskie). Pędy uzbrojone są zwykle w kolce (proste lub hakowate, wygięte do dołu, różnej wielkości). Pod ziemią tworzą podziemne kłącza i rozłogi, dzięki którym się rozprzestrzeniają.
- Liście
- Dłoniastodzielne (rzadziej, głównie w sekcji Idaeobatus liście są podzielone pierzasto), prawie zawsze z kolcami na ogonkach i głównych nerwach. Zwykle piłkowane i klapowane. Liście u różnych gatunków są zarówno sezonowe, półzimozielone jak i zimozielone.
- Kwiaty
- Z reguły 5-krotne, obupłciowe (u maliny moroszki dwupienne), zebrane w grona lub wiechy. W większości białe lub różowe (u kilku gatunków amerykańskich czerwone). Pręciki i słupki są liczne, wolne.
- Owoce
- 1-nasienne pestkowce, połączone w nibyowoce, wewnątrz wypełnione rozrośniętym dnem kwiatowym. W sekcjach Anoplobatus, Chamaemorus, Cyclactis, Idaeobatus (w większości zaliczanych do malin), owoce opadają bez dna kwiatowego. „Owoce” od kwaśnych do słodkich, zależnie od gatunku, wszystkie jadalne. Barwy czerwonej (u malin), ciemnofioletowej do czarnej, rzadko żółtej.
Biologia i ekologia
Rośliny wieloletnie – krzewy i byliny. Gatunki europejskie mają kwiaty raczej bez zapachu, owadopylne. Rosną zarówno na stanowiskach zacienionych jak i słonecznych (na drugich znacznie lepiej kwitną i owocują). Zajmują bardzo różne siedliska, suche, świeże i wilgotne, większość gatunków preferuje siedliska żyzne, zwykle związane z lasami, ich okrajkami i zaroślami.
Systematyka
- Pozycja systematyczna według APweb (2001...)
Rodzaj należący do, plemienia Rubeae, podrodziny Rosoideae, rodziny różowatych (Rosaceae Juss.), rzędu różowców, kladu różowych w obrębie okrytonasiennych[7][2].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rosanae Takht., rząd różowce (Rosales Perleb), podrząd Rosineae Rchb., rodzina różowate (Rosaceae Juss.), podrodzina Ruboideae Thomé, plemię Rubeae Dumort., podplemię Rubinae Focke in Engl. & Prantl, rodzaj Rubus[8].
- Gatunki
W obrębie rodzaju Rubus wyróżnia się 13 podrodzajów, z których największy Rubus (Eubatus) dzielony jest dalej na 12 sekcji:
|
|
Zastosowanie
Rośliny lecznicze
- Surowiec
- Owoce, liście i korzenie.
- Skład chemiczny
- Zawiera m.in. cukry, kwasy organiczne, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, pektyny, garbniki i związki mineralne (potasu, wapnia i magnezu).
- Działanie i zastosowanie
- Owoce pozytywnie wpływają na pracę przewodu pokarmowego, a ponadto, ze względu na właściwości uspokajające, wskazane są w zaburzeniach nerwowych występujących w okresie przekwitania u kobiet. Soku z dojrzałych jeżyn można używać zewnętrznie do okładów na wypryski i liszaje. Odwary z korzeni (1 łyżeczka rozdrobnionych, suchych korzeni na 1 szklankę wody, pite 3 razy dziennie po 1/2 szklanki) działają moczopędnie.
- Odwar z liści działa napotnie, stosowany jest w przeziębieniu i anginie. Przynosi też ulgę w przypadku nieżytów górnych dróg oddechowych. Przygotowuje się go z 1 łyżeczki do herbaty suszonych liści i szklanki wody (doprowadzić do zawrzenia i odstawić do naciągnięcia na 15 minut), a pije 3 razy dziennie po 1/2 szklanki. Ten sam odwar, tak samo dawkowany, leczy również krwawą biegunkę. Natomiast napar z młodych delikatnych listków (1 łyżeczka do herbaty na szklankę wrzątku) osłodzony miodem, a pity 3 razy dziennie po 1 szklance, to dobry środek pomocniczy w leczeniu anemii.
- Zewnętrznie odwary z liści i ziela dodaje się do kąpieli (3–4 garście liści lub ziela na 4-5 litrów wody, gotować pod przykryciem 2–4 minuty od zawrzenia). Działają ogólnie wzmacniająco, oczyszczająco na skórę.
- Gatunki o znaczeniu leczniczym
- jeżyna bezkolcowa – będąca krzyżówką różnych dzikich gatunków jeżyn, którą coraz częściej spotkać można na działkach i w ogródkach przydomowych – działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej.
- Rubus chingii – działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy.
- Rubus coreanus – jeżyna koreańska, owoce stosowane są w leczeniu zapalenia pęcherza i nerek, biegunki, zbyt wczesnej ejakulacji, zaburzeń wzwodu członka u mężczyzn i oziębłości płciowej u kobiet.
- Rubus flagellaris – gatunek amerykański, działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy.
- Rubus fruticosus – gatunek europejski, działanie i zastosowanie takie samo jak jeżyny popielicy.
- Rubus hispidus – gatunek amerykański ma działanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej, posiada także zastosowanie w leczeniu czerwonki i biegunki.
- Rubus invisus – gatunek amerykański, działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy.
- Rubus odoratus – jeżyna pachnąca, ma działanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej, posiada także zastosowanie w leczeniu czerwonki i biegunki.
- Rubus parviflorus – jeżyna nuktajska, ma działanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej, posiada także zastosowanie w leczeniu czerwonki i biegunki.
- Rubus proceus – gatunek europejski, działanie i zastosowanie takie samo jak jeżyny popielicy.
- Rubus procumbens – ma działanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej, posiada także zastosowanie w leczeniu czerwonki i biegunki.
- Rubus radula – gatunek europejski, działanie i zastosowanie takie samo jak jeżyny popielicy.
- Rubus ulmifolius – gatunek europejski, działanie i zastosowanie takie samo jak jeżyny popielicy.
- Rubus ursinus – gatunek amerykański, działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy.
- Rubus velox – gatunek amerykański, działanie i zastosowanie zbliżone do jeżyny popielicy.
- Rubus villosus – ma działanie zbliżone do jeżyny popielicy i maliny właściwej, posiada także zastosowanie w leczeniu czerwonki i biegunki.
Zobacz też
- Ogród Dendrologiczny Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu – Narodowa Kolekcja Rubus (największa w Europie)
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-23] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
- ↑ „Ostrężyną nazywa się bowiem po krakowsku owoc do maliny podobny, a nie «jeżyną» czy nawet «ożyną», choć tak sam Mickiewicz napisał"; Karol Estreicher: Nie od razu Kraków zbudowano. Kraków (tłoczono w krakowskiej drukarni Anczyca): Spółdzielnia Księgarska „Czytelnik”, 1947, s. 33.
- ↑ Seneta Włodzimierz, Dolatowski Jakub: Dendrologia. PWN, 1997. ISBN 83-01-12099-1.Sprawdź autora:1.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ D. Potter i inni, Phylogeny and classification of Rosaceae, „Plant Systematics and Evolution”, 266, 2007, s. 5–43, DOI: 10.1007/s00606-007-0539-9.
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Rubus. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-25]. (ang.).
Media użyte na tej stronie
Blackberry flower 02.jpg
(c) I, Tony Wills, CC BY 2.5
Pink blackberry flower, Wellington, New Zealand.
(c) I, Tony Wills, CC BY 2.5
Pink blackberry flower, Wellington, New Zealand.
Rubus caesius fruit - Keila.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 4.0
Fruit of European dewberry, size ca 2–3 cm
Autor: , Licencja: CC BY-SA 4.0
Fruit of European dewberry, size ca 2–3 cm
Bunch of ripening wild raspberries.jpg
Autor: Ben Stephenson from Beltsville, Maryland, Licencja: CC BY 2.0
Bunch of wild raspberries (Rubus idaeus).
Autor: Ben Stephenson from Beltsville, Maryland, Licencja: CC BY 2.0
Bunch of wild raspberries (Rubus idaeus).
Rubus plicatus stem kz1.jpg
(c) I, Kenraiz, CC-BY-SA-3.0
Stem, stipule, spines of Rubus plicatus. Goleniow, NW Poland
(c) I, Kenraiz, CC-BY-SA-3.0
Stem, stipule, spines of Rubus plicatus. Goleniow, NW Poland