Jean-Baptiste Charcot

Jean-Baptiste Charcot

Data i miejsce urodzenia	15 lipca 1867 Francja, Neuilly-sur-Seine
Data i miejsce śmierci	16 września 1936 morze przy wybrzeżu Islandii
Zawód, zajęcie	lekarz, żeglarz, badacz

Data i miejsce urodzenia	15 lipca 1867 Neuilly-sur-Seine
Data i miejsce śmierci	16 września 1936 Borgarfjörður
Dorobek medalowy
Reprezentacja  Francja Igrzyska olimpijskie srebro Paryż 1900 żeglarstwo Jachty do 0,5 tony wyścig 1 srebro Paryż 1900 żeglarstwo Jachty do 0,5 tony wyścig 2

Jean-Baptiste Charcot (ur. 15 lipca 1867 w Neuilly-sur-Seine, zm. 16 września 1936 na morzu u wybrzeży Islandii) – francuski lekarz, żeglarz i badacz obszarów polarnych. Był synem znakomitego francuskiego lekarza neurologa i psychiatry, J.-M. Charcota.

Życiorys

W latach 1876–1885 uczęszczał do l'École alsacienne, prywatnej szkoły w Paryżu. W latach szkolnych wykazywał zamiłowanie do sportu, uprawiając m.in. boks, rugby i szermierkę. Latem żeglował u wybrzeży Bretanii w Ouistreham. Rugby uprawiał z wielkimi sukcesami również w późniejszych latach, zdobywając w 1895 r. w drużynie l’Olympique de Paris tytuł mistrza Francji.

W latach 1883–1887 wraz z ojcem brał udział w wielu podróżach, m.in. do Walii, na Szetlandy, Hebrydy, Wyspy Owcze, Islandię, na wyspę Jan Mayen, do Hiszpanii i Maroka. Wyniósł z nich zachowaną do końca życia niechęć do „ciepłych krajów” na korzyść obszarów podbiegunowych.

W 1888 r. odbył jako felczer służbę w oddziałach strzelców alpejskich. W 1891 r. dostał się z konkursu na staż szpitalny dla studentów medycyny, po czym wyjechał z ojcem w podróż naukową do Rosji. W 1895 r. uzyskał w Paryżu tytuł doktora nauk medycznych. W następnym roku poślubił Jeanne Hugo – wnuczkę sławnego pisarza Wiktora Hugo, która właśnie rozwiodła się z Leonem Daudetem, przyjacielem Charcota z uniwersyteckiej ławy.

W 1892 Charcot kupił swój pierwszy jacht – slup długości 8,3 m, na którym doskonalił sztukę żeglowania. W następnym roku przystąpił do budowy swej pierwszej pełnomorskiej jednostki – 19,5-metrowego kutra nazwanego Pourquoi-Pas? (franc. Dlaczego nie?). W 1896 zamienił go na 26-metrowy szkuner – Pourquoi-Pas? II, a ten z kolei w następnym roku zastąpił większym, 31-metrowym szkunerem o stalowym kadłubie i napędzie parowym, nazwanym Pourquoi-Pas? III. W 1898 odbył w towarzystwie multimilionera Vanderbilta podróż w górę Nilu. W 1899 r., urzeczony wynikiem przebudowy i modernizacji wyposażenia, jakich dokonał nowy właściciel, odkupił swój dawny Pourquois-Pas? II i odbył na nim szereg rejsów w otoczeniu Wysp Brytyjskich. Zapuszczając się coraz dalej na północ, w 1902 r. wyruszył w kierunku Islandii. W tym rejsie po raz pierwszy przekroczył koło podbiegunowe i żeglował wśród pól lodowych. W 1902 również uzyskał stopień oficera marynarki.

W następnych latach kierował francuskimi wyprawami antarktycznymi i budował kolejny statek – Pourquoi-Pas? IV. W międzyczasie w 1905 rozwiódł się ze swą pierwszą żoną i wraz z córką Marion zamieszkał u swej siostry Jeanne. Dwa lata później, 24 stycznia 1907 ożenił się ponownie, z Marguerite Cléry. Jego nowa żona była malarką i towarzyszyła często mężowi w podróżach. 8 grudnia 1907 urodziła im się córka, Monique, a w 1911 kolejna córka – Martine. W 1912 dzięki staraniom Charcota Pourquoi-Pas? IV został pierwszym statkiem szkolnym marynarki francuskiej.

Lata I wojny światowej Charcot spędził w marynarce wojennej francuskiej i brytyjskiej. Od 1918 do 1925 kontynuował służbę morską, zdobywając kolejne stopnie oficerskie, aż do stopnia kapitana fregaty w 1923 r. Na Pourquoi-Pas? IV kierował licznymi wyprawami naukowymi, m.in. na Morzu Śródziemnym, na wodach Zatoki Biskajskiej, kanału La Manche i północnego Atlantyku aż po Wyspy Owcze. W trakcie tych wypraw, poświęconych badaniom geologicznym i litologicznym, Charcot wdrożył do eksploatacji specjalne dragi i opracował metody ich stosowania na głębokich wodach morskich.

W 1925, ze względu na wiek, został zwolniony ze służby jako kapitan jednostek morskich. W dalszym ciągu jednak kierował kolejnymi wyprawami polarnymi. W 1926 został członkiem Francuskiej Akademii Nauk (franc. l’Académie des Sciences), francuskiej Akademii Medycznej (franc. l’Académie de Médecine) i w 1929 francuskiej Akademii Morskiej (franc. l’Académie de la Marine) oraz Wyższym Oficerem Legii Honorowej.

Charcot zginął w rejonie Alftanes, u wybrzeży Islandii, gdy gwałtowny huragan rzucił Pourquoi-Pas? IV na przybrzeżne skały. Statek zatonął. Katastrofa pochłonęła 40 ofiar, z czego 17 uznano za zaginionych. Ocalał tylko jeden członek załogi, dzięki któremu znamy ostatnie chwile z życia żeglarza i polarnika.

Szkic Wyspy Adelajdy widzianej z zachodu z pokładu Pourquoi-Pas?, stworzony przez Charcota. Madryt 1921

Uroczystości żałobne po śmierci Charcota i załogi statku Pourquoi-Pas? miały rangę narodową. Odbyły się w dniu 12 października 1936 w Paryżu, w katedrze Notre-Dame oraz na Place du Parvis. Ciało Charcota spoczęło na cmentarzu Montmartre w Paryżu.

Jego imię noszą obecnie przedszkole i szkoła w gminie Maule w podparyskim departamencie Yvelines.

Ekspedycje antarktyczne

I wyprawa. Od czasów podróży Dumont d’Urville’a w 1840 r. Francja nie angażowała się przez ponad pół wieku w badania obszarów podbiegunowych. Zafascynowany krainą wiecznych lodów, w 1902 r. Charcot postanowił zorganizować narodową ekspedycję polarną, której celem byłoby zbadanie wybranych rejonów Arktyki. Zachęcony pozytywnym przyjęciem projektu zarówno przez sfery rządowe, jak i opinię publiczną, zaangażował w przygotowania znaczną część prywatnego majątku. Zamówił w Société de Construction Navale w Saint-Malo solidny, 32-metrowy trójmasztowiec projektu François Gautiera i zgromadził załogę. Pomimo jednak patronatu, udzielonego wyprawie przez francuską Akademię Nauk i samego Prezydenta Republiki, subwencje państwowe były zbyt małe nawet na to, by zakończyć przygotowania do wyprawy. Dopiero paryski dziennik Le Monde zapewnił pokrycie jednej trzeciej kosztów wyprawy (150 tys. franków) oraz zainicjował ogólnonarodową zbiórkę pieniędzy, która pozwoliła dopiąć budżet przedsięwzięcia.

Aby podziękować narodowi za hojność, Charcot zmienił imię nowego statku na le Français (franc. Francuz). Jednocześnie zmienił również cel wyprawy: zamiast na Spitsbergen lub na Nową Ziemię w Arktyce, postanowił wyruszyć na Antarktydę. Le Français, zwodowany 27 czerwca, ostatecznie opuścił port w Hawrze 31 sierpnia 1903 r. Przez Maderę, Wyspy Zielonego Przylądka i Pernambuco w Brazylii dopłynął do Ushuaia, skąd wyruszył ku brzegom szóstego kontynentu. Na miejsce zimowania statku Charcot wybrał zatoczkę koło wyspy Bootha u brzegów Ziemi Grahama, zwaną obecnie Port Charcot.

Po udanym zimowaniu ekspedycja opuściła zatokę, wyruszając w rejs wzdłuż brzegów Ziemi Grahama. Podczas niego zbadano ok. 1000 km nieznanych dotąd wybrzeży Półwyspu Antarktycznego, kontynuując dzieło wyprawy A. de Gerlache’a na statku Belgica z lat 1897–1899. W połowie stycznia 1905 r. podróżnicy odkryli fragment wolnej od lodów ziemi, który na cześć swego prezydenta nazwali Wybrzeżem Loubeta. Odkryli także wyspę Doumer i Port Lockroy. 4 marca le Français opuścił brzegi Antarktydy i pomimo groźnej kolizji ze skałami, dotarł szczęśliwie do Buenos Aires. Tam Charcot sprzedał uszkodzony statek władzom argentyńskim, a wyprawa na pokładzie parowca Algérie, a następnie krążownika Linois, wróciła do kraju, przywożąc 75 skrzyń eksponatów do Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu oraz ogromną ilość obserwacji, pomiarów i notatek.

II wyprawa. Już w 1906 r. Charcot podjął przygotowania do kolejnej wyprawy. We wrześniu 1907 r. dla jej potrzeb w Chantiers Gautier w Saint-Malo rozpoczęto budowę kolejnego statku, 40-metrowego, trzymasztowego barku Pourquoi-Pas? IV. Statek wyposażony był w pomocniczy silnik, a na jego pokładzie mieściły się m.in. trzy laboratoria i obszerna biblioteka. Zafascynowany rozwojem motoryzacji Charcot postanowił wykorzystać do poruszania się po lądolodzie antarktycznym sanie motorowe. Próby różnych modeli tego sprzętu prowadził wraz z innym wybitnym polarnikiem, Robertem F. Scottem, w marcu 1908 r. na przełęczy Lautaret we francuskich Alpach Delfinackich. Troje takich sani dostarczyła wyprawie francuska fabryka motoryzacyjna De Dion-Bouton, lecz nie spełniły one na wyprawie pokładanych w nich nadziei.

Wyprawa wyruszyła z portu w Hawrze 15 sierpnia 1908 r. Zimowanie miało miejsce na Wyspie Petermanna, w małej zatoczce odnalezionej 1 stycznia 1909 r. i nazwanej Port-Circoncision – na pamiątkę wybitnego żeglarza francuskiego J.-B. C. Bouveta de Lozier, który tą nazwą ochrzcił wysepkę, odkrytą 1 stycznia 1739 – dzisiejszą Wyspę Bouveta. Trwało do listopada 1909 r. Później ekspedycja dokonała trawersowania Ziemi Aleksandra I i odkryła nowy fragment lądu, nazwany – na cześć ojca J.-B. Charcota – Ziemią Charcota. 11 stycznia 1910 r. żeglarze zdobyli najdalej na południe wysunięty punkt, jaki kiedykolwiek dotychczas osiągnął statek. Żeglując wzdłuż granicy pól lodowych na zachód, dotarli do Cieśniny Magellana i 11 lutego 1910 r. osiągnęli Punta Arenas.

W dniu 5 czerwca 1910 r., Pourquoi-Pas? IV eskortowany przez dwa torpedowce francuskiej marynarki wojennej wpłynął do portu w Rouen. Na uroczyste powitanie wyprawy, zorganizowane przez Normandzkie Towarzystwo Geograficzne (franc. Société Normande de Géographie), przybyły niezliczone tłumy widzów. Plon naukowy wyprawy stanowiły niezliczone pomiary oceanograficzne, obserwacje meteorologiczne i glacjologiczne, wyniki badań magnetyzmu ziemskiego oraz mapy ok. 2000 km nieznanych dotąd wybrzeży antarktycznych. Obszerne zbiory zoologiczne i botaniczne po opracowaniu przekazane zostały do Muzeum Oceanograficznego w Monaco oraz do Instytutu Oceanograficznego w Paryżu.

W marynarce wojennej w czasie I wojny światowej

Po wybuchu I wojny światowej Charcot został zmobilizowany i skierowany jako lekarz wojskowy do szpitala francuskiej marynarki wojennej w Cherbourgu. W lipcu 1915 r. Admiralicja brytyjska, biorąc pod uwagę jego doświadczenie morskie, powierzyła mu dowództwo jednostki specjalnie wybudowanej do zwalczania niemieckich okrętów podwodnych.

Wnioski z blisko rocznej służby, podczas której poznał metody działania niemieckich U-Bootów oraz pozytywne doświadczenia brytyjskie ze statkami-pułapkami (ang. Q-ships) skłoniły J.-B. Charcota do przekonania dowództwa francuskiej marynarki wojennej o celowości wprowadzenia do służby podobnych jednostek (franc. bateaux-pièges). W stoczni w Nantes podjęto budowę 3 statków-pułapek – Charcot został dowódcą pierwszego z nich. Przez dwa lata patrolował wody wzdłuż wybrzeży Bretanii i Normandii, jednak bez sukcesów.

Charcot zakończył wojnę odznaczony krzyżami wojennymi: brytyjskim (ang. Cross of War 14/18) i francuskim (franc. Croix de Guerre). Jego nazwisko zostało wymienione w specjalnym rozkazie Armii francuskiej.

Organizacja wypraw polarnych

Tablica ku pamięci Jean-Baptiste Charcota. Ittoqqortoormiit, Grenlandia

Po osiągnięciu limitu wieku, od 1925 przestał dowodzić statkiem Pourquoi-Pas? IV, pozostał jednak na jego pokładzie w funkcji szefa kolejnych misji polarnych, w czasie których wielokrotnie docierał do granicy lodów w Arktyce.

W 1926 dowodził ekspedycją na Ziemię Jamesona. Badał wschodnie wybrzeża Grenlandii, gromadząc m.in. imponujące zbiory skamieniałości oraz okazów owadów i grenlandzkiej flory.

25 maja 1928 po przelocie nad Biegunem Północnym rozbił się sterowiec „Italia” Umberto Nobilego, a 18 czerwca tego roku zaginął bez wieści poszukujący rozbitków francuski wodnosamolot Latham 47 GR 2, na którego pokładzie znajdował się m.in. sławny polarnik norweski Roald Amundsen. 10 lipca na rozkaz rządu francuskiego statek Pourquoi-Pas? IV z J.-B. Charcotem na pokładzie wraz z krążownikiem marynarki wojennej Strasbourg wyruszyły na wyprawę w poszukiwaniu francuskiego wodnosamolotu. Bezowocne poszukiwania trwały do połowy września.

Od 1930 pracował nad przygotowaniem i organizacją II Międzynarodowego Roku Polarnego z ramienia Francji. W latach 1931–1933 zajmował się opracowaniem planu badań, lokalizacją i organizacją stacji badawczej w Scoresby Sund na Grenlandii. W 1934 wyruszył ponownie na Grenlandię, wioząc wyprawę etnograficzną kierowaną przez P.-È. Victora, która spędziła rok w Ammassalik badając życie tamtejszych Eskimosów. W następnym roku Charcot wrócił po Victora i jego trzech towarzyszy, prowadząc jednocześnie prace nad kartowaniem wschodnich wybrzeży Grenlandii. Następny rejs ku grenlandzkim brzegom odbył w 1936 z zaopatrzeniem dla kolejnej misji Victora.

3 września, w drodze powrotnej z Grenlandii, Pourquoi-Pas? IV zawinął do portu w Rejkiawiku na Islandii by naprawić uszkodzony kocioł. W dalszą drogę wypłynął 15 września. Następnego dnia statek wpadł w sam środek huraganu, uderzył w skały i zatonął.

Igrzyska olimpijskie

W 1900 brał udział w igrzyskach w Paryżu, zdobył dwa srebrne medale w wyścigach jachtów do 0,5 tony^[1].

Przypisy

Bibliografia

• Dupouy Auguste: Charcot, Plon, Paris, 1938.
• Kahn Serge: Jean-Baptiste Charcot explorateur des mers, navigateur des pôles, Glénat, 2006, s. 192, ISBN 2-7234-5250-6.
• Kubnick Henri: Charcot et les expéditions polaires, Mame, Tours, 1938.
• HenriH. Queffélec HenriH., Le Grand départ, Charcot et le „Pourquoi pas?”, Paris: Presses de la cité, 1977, s. 276, ISBN 2-258-00286-9, OCLC 3682201 .
• Vallin-Charcot Anne-Marie, Foucard Marie, Kahn Serge: Sur les traces de Jean-Baptiste Charcot, Atlantica, Biarritz, ISBN 2-84394-800-2.