Jedenastozgłoskowiec
Jedenastozgłoskowiec – format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje jedenaście sylab. W poezji polskiej średniówka występuje w nim przeważnie po sylabie piątej, bardzo rzadko po czwartej lub szóstej. Jako format wiersza sylabotonicznego przeważnie w postaci bezśredniówkowej[1].
Znane dzieła pisane jedenastozgłoskowcem:
- Jan Kochanowski – Szachy, Odprawa posłów greckich
- Piotr Kochanowski – przekład utworu Jerozolima wyzwolona Tassa
- Ignacy Krasicki – Monachomachia, Hymn do miłości Ojczyzny
- Juliusz Słowacki – Beniowski, Król-Duch, Balladyna
- Adam Mickiewicz – Grażyna
- Dante Alighieri – Boska komedia
Jedenastozgłoskowiec stanowi w literaturze polskiej naturalne tworzywo form stroficznych pochodzenia włoskiego, jak tercyna, sekstyna, oktawa i sonet, pisanych po włosku miarą jedenastozgłoskową (endecasillabo), jakkolwiek w sonecie na pierwsze miejsce wysunął się w okresie romantyzmu trzynastozgłoskowiec. Jedenastozgłoskowiec występuje też w strofie safickiej.
- Z ludźmi pospołu i miasta i grody
- Nieuśmierzone zatopiły wody;
- Nie wysiedział się pasterz z bydłem wcale
- Na żadnej skale.
Jedenastozgłoskowiec jest formalnym i funkcjonalnym odpowiednikiem angielskiego pentametru jambicznego, używanego przez Williama Szekspira i Johna Miltona. Można go odnaleźć w bardzo wielu tłumaczeniach z angielskiego.
- Wąż to piekielny, którego złośliwość,
- Karmiona zbrodnią i zemstą — uwiodła
- Matkę ludzkości; który dla swej pychy
- Strącony z niebios z tłumem zbuntowanych
- Swoich aniołów. — Przez nich on zamierzał
- Sam zasiąść w chwale ponad towarzysze,
- Ufny, że z Panem zrówna się Wszechmocnym,
- Gdy mu wytoczy bój; w zuchwałym celu
- Przeciw tronowi i monarchii Boga
- Jął się bezbożnych walk — i dumnie walczył
- W próżnych zapasach. — Potęga Wszechmocna
- W przepaść go z jasnych strąciła eterów
- Z głuchym łomotem — precz — w głąb — ku bezdennej
- Zagładzie — w otchłań, aby w diamentowych
- Żył tam łańcuchach i w ogniu piekielnym,
- Cierpiąc, że podniósł ramię przeciw Bogu. —
O polskim jedenastozgłoskowcu pisało wielu wersologów, w tym Kazimierz Wóycicki, Karol Wiktor Zawodziński, Maria Dłuska, Maria Renata Mayenowa, Stanisław Furmanik, Lucylla Pszczołowska i Adam Kulawik.
Przykładem zastosowania jedenastozgłoskowca w poezji polskiej mogą być utwory Sebastiana Grabowieckiego:
- Wyrwałeś duszę, aby nie zginęła
- Nazad rzuciwszy grzech, którym słynęła
- Przeto iż piekło nie umie cię sławić
- Ani grób, prawdą twoją chce się bawić.
Jedenastozgłoskowiec jest też od XIX wieku popularnym formatem w literaturze czeskiej. Różnica między polską a czeską realizacją tego rozmiaru polega na tym, że jedenastozgłoskowiec polski jest sylabiczny, a czeski sylabotoniczny (jambiczny)[2]. W polskim jedenastozgłoskowcu ustabilizowane są tylko dwa akcenty, na sylabie czwartej i dziesiątej, a w wierszu czeskim, przynajmniej teoretycznie, wszystkie - na parzystych sylabach wersu (sSsSsSsSsS).
- Jak přivítat mám slunce, krále světa,
- života kouzlo, dusi vsehomíra?
- V něm všecko dýše, trvá, žije, zkvétá,
- pln touhy mdlý zrak všady za ním zírá,
- bez něho zem by poušť jen byla sirá, —
- skal obrové i moře v tmavé tůni,
- člověk, jenž z prachu temě svoje vzpírá,
- vše v jeho záři bují a se sluní,
- však nad propastmi jak v den prvý ono trůní!
Jambiczny jedenastozgłoskowiec (pięciostopowiec) jest wykorzystywany również w poezji słoweńskiej. Takim wierszem pisał swoje sonety France Prešeren. Jedenastozgłoskowiec (endecasillabo) jest podstawowym formatem wiersza w literaturze włoskiej. Jednak szczegółowe reguły kompozycji tego rodzaju wiersza są bardziej skomplikowane niż w przypadku sylabizmu polskiego[3][4]. Jedenastozgłoskowcem ujętym w tercyny posługiwał się Dante:
- Per me si va ne la città dolente,
- per me si va ne l'etterno dolore,
- per me si va tra la perduta gente.
- Giustizia mosse il mio alto fattore;
- fecemi la divina podestate,
- la somma sapïenza e ’l primo amore.
- Dinanzi a me non fuor cose create
- se non etterne, e io etterna duro.
- Lasciate ogne speranza, voi ch’intrate.
Przypisy
- ↑ Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2002, s. 207.
- ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 175. ISBN 978-83-233-4066-9.
- ↑ Claudio Ciociola: Endecasillabo (wł.). treccani.it. [dostęp 2017-02-02].
- ↑ Claudio Ciociola: Metrica e lingua (wł.). treccani.it. [dostęp 2017-02-02].
Linki zewnętrzne
- Jedenastozgłoskowiec w poewiki.org
Zobacz też
- Jedenastozgłoskowiec falecejski
Media użyte na tej stronie
portret Antoniego Lange z książki "Upominek. Książka zbiorowa na cześć Elizy Orzeszkowej (1866-1891)"
Jan Kochanowski (1530-1584), great Polish poet. Stained glass from the Collegium Novum of the University of Cracow
Title page of the first printed edition of the Divine Comedy
Engraving after the fresco in Bargello Chapel, painted by Giotto di Bondone in the 14th century. Detail on Dante's eye was originally never filled in, but in 1840 a painter named Marini did a touch-up job on Giotto's painting of Dante, filling in the eyeball. Refer to page 59 of Michael Caesar's Dante, the Critical Heritage, 1314(?)-1870.
Jaroslav Vrchlický (1853–1912)