Jedlińsk

Artykuł

51°30′43″N 21°7′13″E

- błąd

38 m

WD

51°31'0.1"N, 21°7'0.1"E

- błąd

14 m

Odległość

615 m

Jedlińsk
wieś
Ilustracja
Kościół Apostołów Piotra i Andrzeja w Jedlińsku
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Powiat

radomski

Gmina

Jedlińsk

Liczba ludności (2011)

1740[1][2]

Strefa numeracyjna

48

Kod pocztowy

26-660[3]

Tablice rejestracyjne

WRA

SIMC

0624806[4]

Położenie na mapie gminy Jedlińsk
Mapa konturowa gminy Jedlińsk, w centrum znajduje się punkt z opisem „Jedlińsk”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Jedlińsk”
Położenie na mapie powiatu radomskiego
Mapa konturowa powiatu radomskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Jedlińsk”
Ziemia51°30′43″N 21°07′13″E/51,511944 21,120278
Strona internetowa
Remiza OSP w Jedlińsku

Jedlińskwieś w Polsce, położona w województwie mazowieckim, w powiecie radomskim, w gminie Jedlińsk[5][4].

Wieś jest siedzibą gminy Jedlińsk, a także rzymskokatolickiej parafii Świętych Apostołów Piotra i Andrzeja[6].

Jedlińsk uzyskał lokację miejską w 1530 roku, zdegradowany w 1869 roku[7]. Prywatne miasto szlacheckie w drugiej połowie XVI wieku położone było w powiecie radomskim województwa sandomierskiego[8]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie radomskim.

Integralne części wsi Jedlińsk[5][4]
SIMCNazwaRodzaj
0624812Piaskiprzysiółek

Położenie

Jedlińsk znajduje się na Mazowszu na terenie historycznego Zapilicza, położony jest przy trasie E77(DK7) w odległości 90 km na południe od Warszawy i 10 km na północ od Radomia nad rzeką Radomką i Tymianką.

Historia

Nazwa Jedlińsk wywodzi się od licznych jodeł, otaczających średniowieczną osadę.

W latach 1442–1457 właścicielami miejscowości byli Mikołaj i Zbigniew Czajkowie z Jaworu herbu Dębno, którzy byli synami Zawiszy z Oleśnicy, podsędka ziemi sandomierskiej.

W XVI wieku właścicielami wsi zostali Jedlińscy herbu Nabram, którzy lokowali miasto w 1530 roku na mocy przywileju króla Zygmunta I Starego. Od 1540 roku miasto posiadała prawo miecza. W latach 1560–1630 Jedlińsk pełnił rolę ważnego ośrodka kalwinizmu, którzy prowadzili zbór i szkołę konkurującą z Akademią Rakowską. W mieście osiedliło się wtedy wielu Szkotów. Po przejęciu miasta przez katolików, kalwiniści opuścili miasto, które wtedy podupadło.

W latach 1630–1669 pozostawał w posiadaniu Witowskich. Najazd szwedzki w 1655 roku spowodował zniszczenie miasteczka. W drugiej połowie XVII i w XVIII wieku miejscowe gimnazjum podlegało Akademii Krakowskiej. Po Witowskich majątek przejął Aleksander Załuski, mąż Teresy Witowskiej. Po nim Jedlińsk był w posiadaniu Józefa Sołtyka, od 1731 r. Franciszka na Słupowie Szembeka, od 1747 r. Teresy z Działyńskich Sikorskiej, od 1752 r. Stanisława Andrzeja Załuskiego, syna Aleksandra. Do 1793 r. wieś należała do Franciszka Lanckorońskiego, który sprzedał Jedlińsk Wilhelmowi Jacobsonowi.

W roku 1794 koło wsi kwaterował Tadeusz Kościuszko, przemieszczając się z wojskiem w kierunku Warszawy. Potem właścicielem był Tomasz Michał Dangel, właściciel sławnej na całą Europę fabryki powozów w Warszawie. później generał Mikołaj Bronikowski. 11 czerwca 1809 roku odbyła się tu bitwa wojsk Księstwa Warszawskiego z Austriackimi (bitwa pod Jedlińskiem). Mogiła poległych mieści się przy drodze do Woli Gutowskiej. W 1860 roku zburzono gotycki kościółek szpitalny pw. św. Wojciecha. W roku 1869 Jedlińsk został pozbawiony praw miejskich, stając się niewielką osadą. W sierpniu 1890 roku w Jedlińsku wybuchł groźny pożar.

W 1921 w Jedlińsku mieszkało 1490 osób. W 1929 były tu jeden kościół katolicki i synagoga[9]. Synagoga znajdowała się przy ul. Warszawskiej 6[10].

Od 1994 roku w Jedlińsku działa Towarzystwo Miłośników Ziemi Jedlińskiej, dzięki któremu powstało Muzeum Ziemi Jedlińskiej imienia księdza Jana Kloczkowskiego.

Zwyczaje

Co roku w ostatni wtorek przed Wielkim Postem mieszkańcy Jedlińska obchodzą wywodzący się prawdopodobnie z 1778 roku obrzęd ludowy, zwany ścięciem śmierci. Pierwsza wzmianka o tym obrzędzie pojawiła się 22 lutego 1860 r. w warszawskiej Gazecie Codziennej. Był to przedruk listu księdza Jana Kloczkowskiego, ówczesnego proboszcza parafii w Jedlińsku, który opisuje zapustne widowisko[11].

Ważne miejsca i zabytki

Cmentarz w Jedlińsku z XVIII w
  • Kościół Apostołów Piotra i Andrzeja w Jedlińsku – założony przez Stanisława Witowskiego, kasztelana brzezińskiego, wzniesiony staraniem jego syna Stanisława, kasztelana sandomierskiego. W 1655 roku został zrujnowany przez Szwedów. Odnowił go Aleksander Józef Załuski, wojewoda rawski. W 1752 roku gruntownie restaurował i przekształcił biskup Andrzej Stanisław Załuski.
  • Cmentarz parafii rzymskokatolickiej św. Andrzeja Apostoła – założony w 1798 roku. Spoczywają tu m.in. rodziny dziedziczne Jedlińska.

Edukacja

Pierwszą szkołę założyli kalwiniści przebywający w Jedlińsku w latach 1560–1630. W 1630 roku chorąży łęczycki Stanisław Witowski kupił Jedlińsk, usunął ewangelików z miasta, a szkołę oddał pod nadzór Akademii Krakowskiej. Wówczas nauczycielami szkoły byli: Sebastian Fafrowicz, Fabian Czaplic, Wojciech Zabłocki, Jan Złomański, Wincenty Ujazdowski i Piotr Struszewski. Szkoła, podobnie jak miasteczko szybko po tum podupadło. W 1794 roku ksiądz Michał Dmowski ufundował szkółkę elementarną przy kościele, która istniała do 1815 roku. Przez kolejne dziewięć lat mieszczanie sami szukali nauczycieli i opłacali ich, aż w 1824 roku z poręki rządu przysłano do Jedlińska nauczyciela Tomasza Kozłowskiego. Po nim uczył Antoni Ziembicki, mieszkaniec Jedlińska. Wtedy szkoła znajdowała się w jego domu. Po 16 latach Kurator Okręgu Naukowego Warszawskiego nominował na nauczyciela tej szkoły Karola Zieleniewskiego. Następnie uczył tu Michał Wereszczyński, później zaś Tomasz Barabasz, a po nim Paweł Jopkiewicz, Wincenty Przybyłowski, Stanisław Pytkowski i Szymon Wolski. W 1870 roku do szkoły chodziło 80 dzieci z Jedlińska i trzech okolicznych wsi: Woli Gutowskiej, Piaseczna i Lisowa. Za naukę dzieci włościanie płacili nauczycielowi 30 rubli rosyjskich i 50 kopiejek. W 1885 roku wybudowano nowy budynek szkolny – drewniany z jedną dużą salą szkolną i mieszkaniem dla nauczyciela. Nauka odbywała się w nim do wybuchu pożaru w 1890 roku. Pracę nad budową nowej szkoły rozpoczęto dopiero w 1927 roku. W nowym budynku były cztery sale lekcyjne, kancelaria i pokój nauczycielski, a dalsze dwie sale lekcyjne dobudowano w 1938 roku.

Podczas II wojny światowej Niemcy zajęli część szkoły, robiąc w jednej sali warsztat do remontu samochodów, w drugiej mieszkanie dla mechaników. Dzieci uczyły się na tajnych kompletach w prywatnych mieszkaniach, nawet w stodole u pana Salewskiego. W 1945 roku po zakończeniu wojny, kierownikiem szkoły została miejscowa nauczycielka Wacława Ziembicka. Budynek szkolny był zniszczony, toteż nauka odbywała się w pomieszczeniach wynajętych u miejscowej ludności. Remontem budynku szkolnego zajął się Komitet Rodzicielski i przy dużej pomocy ludności przywrócono szkole dawny wygląd. W latach 1952–1955 kierownictwo szkoły objęła Helena Jurkowska. Przez następne trzy lata kierownikiem był Edward Wrona. Od 1958 do 1972 roku szkołą kierował Kazimierz Foremniak. Wtedy przeprowadzono remont kapitalny istniejącej części i dobudowano 3 pomieszczenia, które przeznaczono na szatnię, umywalnię i bibliotekę. 1 września 1999 roku, na bazie ośmioletniej szkoły podstawowej, w Jedlińsku powstały sześcioklasowa szkoła podstawowa i trzyletnie gimnazjum. 31 sierpnia 2019 roku, w wyniku kolejnych zmian w systemie oświaty, gimnazjum zostało wygaszone.

W latach 2000–2002 trwała rozbudowa budynku szkolnego w Jedlińsku. Dobudowano 10 sal lekcyjnych, świetlicę, bibliotekę z czytelnią, szatnie i salę gimnastyczną o wymiarach 36×18 m z zapleczem dla potrzeb Publicznego Gimnazjum w Jedlińsku. Wyremontowano część starego budynku szkolnego i uzyskano dodatkowo pięć sal lekcyjnych oraz pokój nauczycielski dla gimnazjum.

Przy ulicy Marii Konopnickiej 2, znajduje się gmach, w którym mieści się Publiczna Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki.

Sport

W Jedlińsku mieści się Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji (boisko piłkarskie z 1950 roku z widownią na 2000 miejsc, w tym 150 siedzących, orlik, boisko do koszykówki, boisko do piłki siatkowej plażowej, korty tenisowe, domki kempingowe). Siedzibę ma tu Ludowy Klub Sportowy, założony w 1946 roku (jako Błyskawica Jedlińsk) i uczestniczący w regionalnych rozgrywkach piłkarskich[12]. Barwy klubu: niebiesko-granatowe[13].

Znane postacie z Jedlińska

Zobacz też

  • Cmentarz żydowski w Jedlińsku

Przypisy

  1. Wieś Jedlińsk w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2020-02-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 388 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. Opis parafii na stronie diecezji
  7. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 36-37.
  8. Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
  9. Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 212.
  10. Plac po synagodze | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2020-03-05].
  11. Katarzyna M. Wiśniewska: Śmierć ścięta, czyli koniec karnawału, koniec zimy. wyborcza.pl, 2011-03-08. [dostęp 2011-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-25)].
  12. Ludowy Klub Sportowy Jedlińsk. 90minut.pl. [dostęp 2011-03-08].
  13. Historia klubu. [dostęp 2016-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Jedlińsk (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Jedlińsk, Polska
Kościół w Jedlińsku.JPG
Autor: Zoobek, Licencja: CC BY 3.0
kościół, Jedlińsk
Remiza OPS w Jedlińsku.jpg
Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Jedlińsku przy ul. Warszawskiej 2
Cmentarz w Jedlinsku-Cemetery in Jedlinsk.JPG
Autor: Mzungu, Licencja: CC BY 3.0
Zabytkowy cmentarz w Jedlińsku z XVIII w.
Powiat radomski location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu radomskiego, Polska