Jerzy (Konisski)

Jerzy

Георгий

Grigorij Konisski Григорий Конисский
Arcybiskup mohylewski, mścisławski i orszański
Kraj działania	I Rzeczpospolita Rosja
Data i miejsce urodzenia	20 listopada 1717 Niżyn
Data i miejsce śmierci	13 lutego 1795 Mohylew
Miejsce pochówku	?↗
Arcybiskup mohylewski, orszański i mścisławski
Okres sprawowania	1783–1795
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Inkardynacja	Eparchia mohylewska, mścisławska i orszańska
Śluby zakonne	11 sierpnia 1744
Nominacja biskupia	1755
Chirotonia biskupia	20 sierpnia 1755

Jerzy, imię świeckie Grigorij Osipowicz Konisski (ros. Григорий Осипович Конисский) (ur. 20 listopada 1717 w Niżynie, zm. 13 lutego 1795 w Mohylewie) – prawosławny arcybiskup, kaznodzieja, filozof i teolog.

Był synem burmistrza Niżyna. Ukończył Akademię Mohylańską, a następnie został w niej zatrudniony jako wykładowca. Nauczał kolejno poetyki, filozofii i teologii, zaś w 1751 objął obowiązki jej rektora. Trzy lata później został wyświęcony na biskupa mścisławskiego, mohylewskiego i orszańskiego i został ordynariuszem ostatniej prawosławnej eparchii w granicach I Rzeczypospolitej.

Szczerze oddany Rosji, od 1762 odegrał znaczącą rolę w polityce carycy Katarzyny II wobec Rzeczypospolitej, współpracując z posłem rosyjskim Nikołajem Repninem w kampanii na rzecz równouprawnienia dysydentów. Obrona praw ludności prawosławnej była przy tym dla carycy jedynie pretekstem dla interweniowania w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej. Równocześnie biskup Jerzy występował w obronie stanu posiadania Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, kilkakrotnie zwracał się do polskich królów z memoriałami zawierającymi wykazy strat poniesionych przez swoje wyznanie wskutek działalności Kościołów rzymskokatolickiego i unickiego. Bezskutecznie domagał się zalegalizowania konwersji z katolicyzmu (obydwu obrządków) na prawosławie. Był jednym z twórców konfederacji słuckiej. W 1767 wydał w Warszawie Prawa i wolności dyssydentów w nabożeństwie chrześcijańskim w Koronie Polskiej i Wielkim Xięstwie Litewskim. W 1768 przyczynił się do wybuchu koliszczyzny; on i podległe mu duchowieństwo nakłaniało prawosławnych chłopów i hajdamaków do wystąpienia przeciwko konfederacji barskiej, w której widział bezpośrednie zagrożenie dla swojego wyznania.

Po I rozbiorze Polski kontynuował pracę duszpasterską w Mohylewie już w granicach Imperium Rosyjskiego, jednak utrzymywał kontakty z duchowieństwem prawosławnym Rzeczypospolitej i do końca życia prowadził działalność dyplomatyczną i propagandową na rzecz poprawy sytuacji swoich współwyznawców w tymże kraju. Zdecydowany przeciwnik Kościoła unickiego, w 1780 przy poparciu carskiej administracji doprowadził do zamknięcia szeregu jego parafii na ziemi mohylewskiej i mścisławskiej i przejścia ponad 100 tys. wiernych do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Autor podręczników i traktatów poświęconych prawosławnej teologii dogmatycznej i moralnej, podręczników poetyki i filozofii, homilii, tekstów polemicznych wymierzonych przeciwko katolicyzmowi, jak również utworów literackich. Pisał w językach łacińskim, rosyjskim i polskim.

W 1993 został kanonizowany przez Egzarchat Białoruski Patriarchatu Moskiewskiego jako święty czczony lokalnie w eparchii mohylewskiej i mścisławskiej. Od 2011 jego kult funkcjonuje również w Ukraińskim Kościele Prawosławnym Patriarchatu Moskiewskiego.

Życiorys

Młodość i wczesna działalność

Rodzina Konisskich należała do szlachty ruskiej^[1]. Ojciec przyszłego hierarchy, Józef, był burmistrzem Niżyna^[2]. Od 1728 (lub 1738^[3]) uczęszczał do Akademii Mohylańskiej w Kijowie^[2]. W czasie nauki doskonale opanował języki łaciński, grecki, hebrajski, niemiecki i polski^[1]. Po ukończeniu szkoły w 1744 został w niej rok później profesorem poetyki^[2].

Według różnych źródeł wieczyste śluby mnisze złożył jeszcze jako student, 11 kwietnia 1744, na ręce metropolity kijowskiego Rafała^[1], lub też dopiero w 1749^[3], gdy od dwóch lat sprawował już funkcję prefekta Akademii Mohylańskiej i wykładowcy filozofii^[3]. Święcenia kapłańskie mnich Jerzy przyjął w 1747^[1]. W 1750 brał udział w opracowywaniu poprawionego programu nauczania w Akademii Mohylańskiej, jak również szczegółowych treści poszczególnych kursów^[1].

W 1751 został rektorem uczelni i sprawował tę funkcję przez cztery lata^[2]. Zaczął wtedy również wykładać w Akademii teologię^[1]. Równocześnie był przełożonym monasteru Objawienia Pańskiego w Kijowie^[3]. W 1752 otrzymał godność archimandryty^[1].

Biskup

Objęcie katedry białoruskiej

14 października 1754 nagle zmarł prawosławny biskup mścisławski, mohylewski i orszański (białoruski) Hieronim, zwierzchnik jedynej prawosławnej administratury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po jego śmierci unicki metropolita Florian Hrebnicki podjął zdecydowane starania na rzecz podporządkowania sobie ostatnich prawosławnych placówek duszpasterskich w kraju. Apelując do króla o przyłączenie eparchii białoruskiej do unickiej archidiecezji połockiej, posługiwał się fałszywym przywilejem Zygmunta III Wazy, rzekomo sankcjonującym takie rozwiązanie. Dokument ten był jawnym falsyfikatem, gdyż eparchia białoruska została erygowana dopiero w 1633, gdy Zygmunt III Waza już nie żył^[4]. Mimo to wysiłki metropolity Floriana Hrebnickiego poparł papież Benedykt XIV, który skierował do króla Augusta III brewe z żądaniem likwidacji eparchii białoruskiej poprzez włączenie jej do Kościoła unickiego^[4].

Przeciwko staraniom biskupów katolickich wystąpiła caryca Rosji Elżbieta. August III, pod naciskiem posła rosyjskiego w Warszawie Grossa, potwierdził prawa prawosławnych do eparchii mścisławskiej, mohylewskiej i orszańskiej^[4]. W porozumieniu między stroną rosyjską a Rzecząpospolitą wskazany został kandydat na jej nowego ordynariusza, którym został Jerzy (Konisski). Król wydał mu przywilej na biskupstwo białoruskie 23 marca 1755^[3]; według innego źródła nastąpiło to dopiero 3 czerwca 1755^[1]. 23 maja tego samego roku Świątobliwy Synod Rządzący Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego ogłosił jego nominację biskupią. Chirotonia biskupia miała natomiast miejsce 20 sierpnia tego samego roku w kijowskim soborze Mądrości Bożej. W charakterze głównego konsekratora w obrzędzie wziął udział metropolita kijowski Tymoteusz^[3]. Uroczysty wjazd biskupa do Mohylewa, gdzie znajdowała się jego rezydencja, nastąpił 26 października 1755^[2].

Działalność duszpasterska w Mohylewie

Natychmiast po objęciu urzędu Jerzy (Konisski) podjął intensywną działalność polityczną w obronie prawosławia^[2]. Fundusze na bieżącą działalność rozwój eparchii pozyskiwał z Rosji. Już w lutym 1756 skierował do Świątobliwego Synodu Rządzącego hieromnicha Jana z monasteru Zmartwychwstania Pańskiego w Szkłowie z listami informującymi o sytuacji materialnej swojej administratury. Skarżył się w nich na zły stan techniczny soboru katedralnego Przemienienia Pańskiego w Mohylewie i złe wrażenie, jakie robiły miejscowe cerkwie prawosławne w porównaniu z dobrze utrzymanymi i wystawnymi kościołami katolickimi oraz szkołami żydowskimi^[5]. Po przesłaniu do Synodu projektu rozbudowy soboru katedralnego, zamówionego u architekta Jana Krzysztofa Glaubitza, biskup Jerzy uzyskał na jego rozbudowę subwencję w wysokości 10 tys. rubli, pieniądze te dotarły jednak do Mohylewa dopiero w 1758. Dodatkowe fundusze hierarcha otrzymał na organizację seminarium duchownego w Mohylewie; w swoim liście do Synodu wskazywał jako istotny problem niski poziom intelektualny duchowieństwa i brak wykształconych kapłanów^[5].

W pierwszych latach po objęciu przez Jerzego (Konisskiego) urzędu biskupa białoruskiego doszło do poszerzenia jego kompetencji w zakresie kontroli nad monasterami znajdującymi się w granicach eparchii. Zgodnie z aktami fundacyjnymi część klasztorów funkcjonujących na terenie podległym biskupom białoruskim była podporządkowana bezpośrednio patriarchom konstantynopolitańskim lub ich egzarchom (metropolitom kijowskim)^[6]. Próby zmiany tej sytuacji i podporządkowania wszystkich monasterów zlokalizowanych w granicach eparchii jej ordynariuszom podejmowali już poprzednicy biskupa Jerzego, jednak ich starania nie przynosiły spodziewanego rezultatu, a jedynie wywoływały ciągnące się latami spory kompetencyjne i konflikty personalne^[6]. Tymczasem w 1756 metropolita kijowski Tymoteusz zrezygnował ze sprawowania kontroli nad monasterami w Bujniczach i Barkołabowie i przekazał swoje dotychczasowe uprawnienia biskupowi białoruskiemu^[6]. Biskup Jerzy zwrócił się wówczas do niego o podjęcie analogicznej decyzji także w odniesieniu do pozostałych monasterów o tym samym statusie. W liście do metropolity kijowskiego argumentował, że tylko jako bezpośredni zwierzchnik wspólnot mniszych będzie mógł zaprowadzić w nich niezbędną dyscyplinę i porządek, przywoływał przypadki ich naruszania w monasterach w Tupiczewszczyźnie i Kuteinie k. Orszy. Prośbę hierarchy białoruskiego pozytywnie rozpatrzył następca metropolity Tymoteusza na katedrze kijowskiej, metropolita Arseniusz, w 1759^[6]. Rozwiązania wprowadzone w tym zakresie miały charakter nieformalny. Monastery kontrolowane dotąd przez metropolitów kijowskich de iure nadal pozostawały w ich jurysdykcji; to oni akceptowali kandydatów na przełożonych wspólnot i mieli prawo ich odwoływania. De facto codzienną działalność klasztorów nadzorował biskup białoruski. Formalnie zachowanie jurysdykcji metropolity kijowskiego miało zapewnić monasterom protekcję rosyjską i obronę w przypadku zgłoszenia przez katolików roszczeń wobec nich^[6].

Znaczne wysiłki hierarcha poczynił także na rzecz wznoszenia i remontowania cerkwi prawosławnych. Zainicjował wzniesienie nowego budynku konsystorza i pałacu biskupiego. Uporządkował eparchialną dokumentację i utworzył pierwsze archiwum^[1]. W 1762 poświęcił budynek soboru katedralnego w Mohylewie po ukończeniu jego generalnego remontu^[1]. Regularnie głosił kazania, pragnąc zniwelować w ten sposób wpływy kaznodziejów jezuickich i dominikańskich^[1]. Wielokrotnie bezpośrednio polemizował z duchownymi katolickimi. Współcześni uważali go za znakomitego kaznodzieję^[7].

Biskup Jerzy w szczególny sposób działał na rzecz poprawy poziomu moralnego i intelektualnego podległego mu duchowieństwa. Odmawiał udzielenia święceń kapłańskich kandydatom niepiśmiennym lub takim, którzy nie opanowali prawosławnego śpiewu liturgicznego. W 1757 w liście pasterskim do wszystkich duchownych eparchii nisko ocenił ich kompetencje; do pisma załączył elementarz języka rosyjskiego oraz katechizm^[6]. W celu kształcenia przyszłych duchownych Jerzy (Konisski) utworzył w 1759 seminarium duchowne przy monasterze Przemienienia Pańskiego w Mohylewie^[1]. Szkoła ta rozpoczęła jednak działalność dopiero w 1759, rok po tym, gdy Świątobliwy Synod Rządzący oficjalnie zgodził się na jej powstanie i wyznaczył dla niej roczne dofinansowanie w kwocie 400 rubli. Podstawę kadry naukowej i dydaktycznej placówki stanowili absolwenci Akademii Mohylańskiej przybyli do Mohylewa na zaproszenie biskupa Jerzego^[6].

Hierarcha organizował także szkoły parafialne. W okresie sprawowania przez niego urzędu takie placówki zostały otwarte m.in. w Bychowie, Homlu, Mścisławiu, Orszy i Rogaczowie^[1]. Również w celu podniesienia poziomu intelektualnego duchowieństwa i wiernych biskup Jerzy zorganizował w Mohylewie drukarnię przy rezydencji biskupiej, w której już w 1757 wydał Katechizm arcybiskupa nowogrodzkiego Teofana^[1].

Konflikty z katolikami i administracją lokalną

Już w momencie przybycia do Mohylewa biskup Jerzy znalazł się w ostrym konflikcie z duchowieństwem i szlachtą katolicką. Arcybiskup połocki Florian Hrebnicki nie zaprzestał starań na rzecz przejęcia eparchii białoruskiej i założył w Mohylewie konsystorz unicki. Przeciwko hierarsze prawosławnemu działał także katolicki proboszcz Michał Zenowicz. W 1759 w czasie wizyty biskupa w Monasterze Kuteińskim w Orszy miały miejsce wystąpienia katolickich duchownych i szlachty przeciwko jego osobie^[6]; w 1759 i 1760 doszło do nieudanych zamachów na jego życie^[1]. Rok później ks. Zenowicz razem z miejscowymi jezuitami zorganizował napad na seminarium w Mohylewie i rezydencję biskupią^[6]. We wrześniu 1760 hierarcha pisał do Świątobliwego Synodu Rządzącego, że seminarium regularnie pada ofiarą aktów nietolerancji i w związku z tym nie może normalnie funkcjonować. Jak pisał biskup, władze Rzeczypospolitej akceptowały taki stan rzeczy, powołując się na fakt, że traktat Grzymułtowskiego z 1686 nie wspominał o funkcjonowaniu prawosławnych szkół teologicznych. Jerzy (Konisski) pozostawał z polską administracją w ciągłych sporach^[6].

Równocześnie biskup Jerzy konsekwentnie działał na rzecz całkowitego podporządkowania eparchii białoruskiej Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu. Duchownych wzywał do uznawania zwierzchnictwa Świątobliwego Synodu Rządzącego. W okresie sprawowania przez niego urzędu biskupa mścisławskiego, mohylewskiego i orszańskiego wpływ Rosji na położenie prawne prawosławnych w Rzeczypospolitej, jak i na ich postawy polityczne znacznie wzrósł^[6].

Zniechęcony nasilającymi się sporami z duchowieństwem unickim, biskup Jerzy w 1762 poprosił Świątobliwy Synod Rządzący o przeniesienie na inną katedrę. Synod przyjął jego prośbę i zaproponował mu eparchię pskowską. Decyzji o przeniesieniu nie zaakceptowała jednak nowa caryca Rosji Katarzyna II^[6].

Działalność za panowania Katarzyny II

Pobyt w Rosji

Caryca Katarzyna II wykorzystywała sprawę prawosławnych w Rzeczypospolitej jako pretekst do interweniowania w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Jerzy (Konisski) brał aktywny udział w jej działaniach na rzecz praw dysydentów

W 1762 wyjechał do Moskwy na koronację Katarzyny II i tam 10 października wygłosił mowę wiernopoddańczą, w której zachęcał carycę do obrony prawosławia w Polsce^[2]. Podobne przemówienie zaadresował do jej syna^[8]. Katarzyna II sama nie była osobą religijną, uznała jednak brak równouprawnienia prawosławnych w Rzeczypospolitej za dobry pretekst do interwencji w politykę wewnętrzną kraju. Jerzy (Konisski) był szczerze oddany Rosji i całkowicie popierał politykę Katarzyny II w tym zakresie^[9]. Z Moskwy udał się do Petersburga i pozostał w tym mieście do 1765^[1]. Obawiał się bowiem o swoje bezpieczeństwo i twierdził, że nie widzi, jakie korzyści mógłby przynieść jego powrót do Mohylewa^[8]. W lutym 1763 w oparciu o dokumenty zgromadzone przez biskupa białoruskiego oraz przez metropolitę kijowskiego Arseniusza Świątobliwy Synod Rządzący sformułował petycję do carycy, w której po raz kolejny prosił o wystąpienie w obronie wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej^[8].

Pod nieobecność biskupa Jerzego w Rzeczypospolitej hierarchia unicka ponownie podjęła starania na rzecz likwidacji prawosławnej eparchii białoruskiej. Nowy arcybiskup połocki i metropolita kijowski Jason Junosza Smogorzewski, poparty przez papieża Klemensa XII, kilkakrotnie wydał dekrety adresowane do prawosławnych wiernych i duchowieństwa. Apelował również do króla, by ten włączył eparchię białoruską do Kościoła unickiego. Starania te nie ustały nawet w 1764, gdy było już wiadomo, że biskup Jerzy nie pozostanie na stałe w Rosji^[8]. Do Rzeczypospolitej wrócił on na wyraźne życzenie samej carycy^[1].

Działania w sprawie dysydentów

Bezpośrednio po powrocie, w 1765, udał się do Warszawy^[1] z listem polecającym od Katarzyny II. W piśmie tym caryca zawarła żądanie potwierdzenia praw Jerzego (Konisskiego) do administrowania eparchią białoruską i wszystkich praw ludności prawosławnej. W stolicy Polski pojawił się 22 lipca 1765, zaś pięć dni później został przyjęty przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego^[8]. Działając w porozumieniu z rosyjskim posłem w Warszawie Nikołajem Repninem^[10] (Serczyk nazywa go wręcz doradcą tegoż w sprawach ludności prawosławnej^[2]) przedstawił rządowi polskiemu dwudziestopunktowy^[2] memoriał, w którym domagał się równouprawnienia religijnego i politycznego wyznawców prawosławia, jak również przedstawiał ich bieżącą sytuację jako bardzo złą^[10], polemizował w tym zakresie z hierarchią unicką^[2]. Jako dowody prześladowań prawosławnych przywoływał m.in. odebranie im trzech diecezji, włączonych do Kościoła unickiego, przejęcie przez ten Kościół po 1686 ok. 200 obiektów sakralnych, przymuszanie wiernych do przyjmowania katolicyzmu w obrządku wschodnim^[11], bezprawne zajmowanie gruntów cerkiewnych i przekazywanie ich żydowskim dzierżawcom, dyskryminowanie prawosławnych w sądach, publiczne szkalowanie prawosławia przez duchowieństwo łacińskie i unickie^[8]. Jego memoriał oparty był na zgromadzonych przez samego biskupa dokumentach (przywileje królewskie, akty związane z prawem własności poszczególnych świątyń^[1]). Tym samym włączył się w akcję dyplomatyczną Katarzyny II w sprawie dysydenckiej^[2]. Biskup Jerzy domagał się także zwrotu majątków eparchii białoruskiej zagarniętych przez pisarza wielkiego litewskiego Antoniego Michała Paca – wsi Pieczersk, Borsuki, Ćwirków i Tarasowicze^[8][a]. Zarzucał administracji królewskiej naruszanie praw mohylewskich mieszczan prawosławnych i duchowieństwa tego wyznania. Żądał także, by w małżeństwach mieszanych nie dochodziło do przypadków zmuszania prawosławnego małżonka do konwersji na katolicyzm oraz wymuszania chrztu dzieci w kościołach. Wreszcie apelował o dopuszczenie prawosławnych mieszczan do urzędów miejskich^[8] i o zalegalizowanie konwersji z unii na prawosławie^[12]. Do memoriału dołączony był Rejestr monasterów i cerkwi Grecko-ruskich różnemi czasy na unię gwałtownie odjętych, sporządzony junii die 3, Anno 1765^[12]. Król przekazał ten dokument hierarchii unickiej do konsultacji. Biskupi Kościoła unickiego stwierdzili, że zarzuty Jerzego (Konisskiego) są bezpodstawne. Prawosławny hierarcha wystosował swoją replikę i zażądał powołania specjalnej komisji dla zbadania sytuacji prawosławnych^[12]. Mimo protestu Kościoła unickiego kancelaria królewska przychyliła się do postulatu wszczęcia w spornych kwestiach odrębnego śledztwa. Biskup Jerzy nie wierzył jednak w jego rzetelne przeprowadzenie. Zrezygnował z udziału w postępowaniu^[10], a w liście do króla stwierdził, że pokrzywdzeni prawosławni nie żądają satysfakcji, a jedynie poprawy swojej sytuacji w przyszłości^[12]. M. in. w związku z tym Repnin pisał do carycy o niewielkich rezultatach dotychczasowych wystąpień w sprawie innowierców^[10].

Działania biskupa Jerzego doprowadziły jednak do uznania przez królewską kancelarię praw prawosławnych do prowadzenia w Mohylewie seminarium duchownego przy monasterze Objawienia Pańskiego, potwierdzenia przywilejów majątkowych parafii i monasterów eparchii białoruskiej, wezwania ks. Zenowicza, by zaprzestał rozpowszechniania antyprawosławnych paszkwilów^[12]. W październiku 1765 biskup wygrał również proces sądowy o dobra eparchii białoruskiej i oddalił roszczenia Kościoła unickiego do nich^[12].

Na sejmie w 1766 jako jedyny przedstawiciel prawosławia podpisał petycję dysydentów^[2]. Występując jako doradca ambasadora Repnina, przedłożył królowi kolejny memoriał, w którym żądał zwrotu cerkwi zagarniętych przez unitów, prawa do swobodnego odprawiania nabożeństw, podległości prawosławnych duchownych sądom świeckim, a nie sądom kanonicznym Kościoła katolickiego, dopuszczenia prawosławnych do urzędów, uznania małżeństw mieszanych i przyjęcia zasady przyjmowania przez dzieci wyznania rodzica tej samej płci^[12]. Na tym samym sejmie ambasadorowie rosyjski i pruski wspólnie zażądali zniesienia ustawy zabraniającej niekatolikom obejmowania państwowych urzędów i stanowisk. Sejm odrzucił postulat ambasadorów. Prawosławni uzyskali jedynie potwierdzenie prawa do korzystania ze świątyń, które były w ich posiadaniu, remontowania wzniesionych przed 1717 cerkwi, nieopłacania sprawowanych przez siebie sakramentów u unickich proboszczów, ubiegania się duchownych o prezentę bez konieczności dodatkowych opłat, toczenia procesów sądowych o majątki cerkiewne. Utrzymano natomiast zakaz budowania nowych świątyń^[12].

Uczestnictwo w konfederacji słuckiej i w Sejmie Repninowskim

Jerzy (Konisski) był jednym z twórców dysydenckiej konfederacji słuckiej, wspieranej zbrojnie przez Rosję, i jako jej konsyliarz podpisał jej akt 20 marca 1767^[2]. Będąc przedstawicielem strony dysydenckiej, brał udział w negocjacjach z delegacją tzw. Sejmu Repninowskiego w celu przygotowania polsko-rosyjskiej konwencji w sprawie dysydentów^[2]. W czasie kontrolowanych przez wojska rosyjskie obrad sejmowych uczestniczył w pracach komisji opracowującej uchwały w sprawach praw dysydentów, której przewodniczącym był rosyjski ambasador^[12]. W 1767 wydał w Warszawie Prawa i wolności dyssydentów w nabożeństwie chrześcijańskim w Koronie Polskiej i Wielkim Xięstwie Litewskim^[2]. Pod naciskiem rosyjskim, sejm podjął w odniesieniu do prawosławnych następujące decyzje: potwierdził prawa do biskupstwa białoruskiego, zwrócił wszystkie obiekty sakralne odebrane po 1717, dopuścił prawosławnych do stanowisk i urzędów państwowych, ustanowił sądy mieszane (katolicko-prawosławno-protestanckie), które miały ostatecznie rozstrzygnąć kwestie przynależności spornych budowli sakralnych, zabronił obraźliwego tytułowania prawosławnych odszczepieńcami lub dyzunitami. Konstytucja sejmowa zachowała przy tym status katolicyzmu jako religii panującej w państwie, której porzucenie było karalne^[13]. Rozwiązania te nie w pełni satysfakcjonowały biskupa białoruskiego, który domagał się prawa do swobodnego dokonywania konwersji z katolicyzmu na prawosławie^[13]. Wbrew swoim oczekiwaniom hierarcha nie uzyskał także miejsca w senacie, a Rosja nie poparła jego starań w tym kierunku, prawdopodobnie dlatego, by Jerzy (Konisski) nie stał się z czasem lojalnym i aktywnym obywatelem Rzeczypospolitej^[13]. Odrzucone zostały również prośby biskupa o kontynuowanie nacisków na władze polskie tak, by zalegalizowana została możliwość konwersji na prawosławie – konsystorz eparchii mścisławskiej, mohylewskiej i orszańskiej otrzymał ogromną liczbę próśb o umożliwienie takiej konwersji ze strony unitów z Ukrainy Prawobrzeżnej^[13].

Wobec konfederacji barskiej

Ihumen Melchizedek (Znaczko-Jaworski) był bliskim współpracownikiem biskupa Jerzego i po zawiązaniu się konfederacji barskiej wspólnie z nim wzywał prawosławną ludność Ukrainy Naddnieprzańskiej do walki zbrojnej w obronie swojego wyznania. Znacząco przyczynił się tym samym do wybuchu koliszczyzny

Po zawiązaniu konfederacji barskiej, występującej w obronie niezawisłości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej, a zatem także przeciwko prawom dysydentów, duchowieństwo prawosławne wzięło udział w akcji agitacyjnej, której celem było przekonanie prawosławnych chłopów i hajdamaków do wystąpienia przeciwko szlachcie. W działaniach tych wzięli znaczący udział biskup Jerzy oraz jego bliski współpracownik, przełożony Monasteru Motronińskiego ihumen Melchizedek^[13]. Rezultatem tych działań był wybuch krwawego buntu chłopskiego – koliszczyzny^[14]. Obydwaj duchowni zaprzeczali później swojemu udziałowi w inspirowaniu buntu, jednak poselstwo rosyjskie w Warszawie nie uznało ich tłumaczeń za wiarygodne^[15].

Zawiązanie się konfederacji barskiej Jerzy (Konisski) uznał za bezpośrednie zagrożenie dla swojej osoby i w kwietniu 1768 wyjechał z Warszawy do Mohylewa, a następnie do Smoleńska, powierzając nadzór nad swoją eparchią Wiktorowi (Sadkowskiemu), rektorowi seminarium duchownego w Mohylewie^[13]. Ze Smoleńska hierarcha wysyłał do Mohylewa listy pasterskie^[1]. Razem z biskupem smoleńskim Parteniuszem opracował również dzieło opisujące obowiązki i zadania duchownych pt. O dołżnostiach prieswitierow prichodskich^[1].

Po I rozbiorze Polski

Jerzy (Konisski) z radością przyjął I rozbiór Polski, porównując sytuację prawosławnych po tym wydarzeniu do położenia Żydów opuszczających niewolę egipską^[1]. W 1772, na mocy I rozbioru Polski, obszar eparchii białoruskiej znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego. Świątobliwy Synod Rządzący wcielił część jej dawnych ziem z Witebskiem, Dźwińskiem i Połockiem do eparchii pskowskiej. Również nazwa eparchia białoruska przestała być używana, odtąd stosowano jedynie nazwę eparchia mohylewska, mścisławska i orszańska. Jerzy (Konisski) pozostał jej ordynariuszem^[16]. Traktat porozbiorowy polsko-rosyjski zachowywał wolność wyznania katolików obydwu obrządków na włączonych do Rosji ziemiach. Korzystając z tego ustalenia, część parafii unickich przeszła na obrządek łaciński. Inne przyjęły prawosławie^[16]. Początkowo jednak władze rosyjskie nie zaakceptowały planów biskupa Jerzego, by przeprowadzić całkowitą likwidację wyznania unickiego na terytorium prawosławnej eparchii mohylewskiej. W 1773 Katarzyna II zobowiązała biskupa do wystosowania listu duszpasterskiego, w którym negatywnie odniósłby się do grupowych konwersji unitów. List ten zezwalał jednak na indywidualne deklaracje gotowości zmiany wyznania, które zainteresowani mieliby składać odpowiednim urzędnikom lub prawosławnych właścicielom dóbr ziemskich^[16]. Dopiero siedem lat później biskup mohylewski uzyskał prawo włączania wakujących parafii unickich do Kościoła prawosławnego, z zastrzeżeniem zgody wiernych na zmianę wyznania. Groził sądownie wszystkim, którzy nie chcieliby się podporządkować tym zaleceniom, co spowodowało, że liczba prawosławnych na podlegającym mu terytorium wzrosła w latach 1781–1783 o 112 578 osób^[2]. Biskup kilkakrotnie kierował do duchowieństwa listy pasterskie z pouczeniami w kwestiach sprawowania sakramentów^[1]. Na terenie eparchii zainicjował kolejne inwestycje w architekturę cerkiewną, w 1780 rozpoczął budowę soboru św. Józefa w Mohylewie. W swojej eparchii otwierał również instytucje dobroczynne i szpitale, zainspirował zwyczaj rozdawania jałmużny ubogim i chorym w cerkwiach w każdą sobotę^[1].

W 1783 Jerzy (Konisski) otrzymał godność arcybiskupa i został członkiem Świątobliwego Synodu Rządzącego. Od tego momentu był nie tylko wykonawcą, ale i współautorem polityki rosyjskiej względem prawosławnych w Rzeczypospolitej^[16]. W 1784 zasugerował metropolicie kijowskiemu Samuelowi wyświęcenie biskupa pomocniczego, który byłby odpowiedzialny za prawosławne parafie i monastery w tym kraju. Jako odpowiedniego kandydata do tej godności wskazał swojego dawnego sekretarza i współpracownika Wiktora (Sadkowskiego). Chirotonia biskupa Wiktora odbyła się w roku następnym^[17]. Arcybiskup Jerzy pozostawał z nim w stałym kontakcie i udzielał mu rad w kwestiach bieżącej działalności duszpasterskiej^[1]. Prowadził działalność propagandową i dyplomatyczną na rzecz całkowitej likwidacji Kościoła unickiego i przyłączenia się jego wyznawców do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Memoriał przedstawiający taką koncepcję wydał w 1786; wzywał w nim także do przyjęcia przez prawosławnych rosyjskiej protekcji. Tekst ten stanowił odpowiedź na anonimowy memoriał, w którym apelowano z kolei do unitów o przyjęcie obrządku łacińskiego^[16]. Jerzy (Konisski) interesował się położeniem prawosławnych w Rzeczypospolitej do śmierci^[16]. Deputacja indagacyjna Sejmu Czteroletniego badająca oskarżonych o bunty uważała go za autora „wszystkich dla Moskwy pożytecznych, a zgubnych dla Polski projektów”^[2].

Zgromadził bogatą bibliotekę złożoną ze 1269 ksiąg i 241 rękopisów^[1].

Zmarł w 1795 i został pochowany w soborze Przemienienia Pańskiego w Mohylewie^[16]. Na grobie hierarchy umieszczono wierszowane epitafium, które ułożył sam Jerzy (Konisski)^[b]. Jego grób w kaplicy św. Barbary tejże świątyni został otwarty w czasie francuskiej agresji na Rosję w 1812 i ponownie w czasie remontu soboru w 1875. Według Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego stwierdzono wówczas, że ciało hierarchy nie uległo rozkładowi. Miejsce pochówku uległo zniszczeniu razem z całym soborem Przemienienia Pańskiego^[1].

Dorobek naukowy i literacki

Jerzy (Konisski) pisał w językach rosyjskim, łacińskim i polskim^[2]. Był autorem pierwszego w kręgu prawosławia ruskiego systematycznego podręcznika teologii – napisanego po łacinie, na potrzeby Akademii Mohylańskiej traktatu Cristiana orthodoxa Theologia. W dziele tym autor po raz pierwszy wyłożył różnice między teologią i filozofią oraz między teologią dogmatyczną a moralną^[7]. Jako teolog hołdował początkowo scholastyce, następnie stopniowo zaczął skłaniać się ku teologii Teofana (Prokopowicza) inspirowanej protestantyzmem^[7].

Opublikował także podręczniki filozofii Philosophia peripathetica (1747) oraz Philosophia juxta numerum quatuor facultatum quadripartita (1749); zawarł w nich treść swoich wykładów głoszonych na Akademii Mohylańskiej^[7]. Jego poglądy filozoficzne i zastosowany w publikacjach podział filozofii na logikę, fizykę, metafizykę i etykę miały znaczący wpływ na dalszy rozwój filozofii rosyjskiej. Sformułował koncepcję poznania zakładający trzy etapy tego procesu: poznanie zmysłowe, intelektualne kształtowanie się pojęcia oraz jego ocenę^[7]. Polemizował z poglądami Woltera^[7]. Po 1774 duchowny napisał również historyczne Istoriczeskoje izwiestije o jeparchii Mogilewskoj, dzieło w syntetyczny sposób przedstawiające dzieje prawosławnych administratur na ziemiach białoruskich i ukraińskich. W tekście tym Jerzy (Konisski) wzywał do zjednoczenia wszystkich prawosławnych mieszkańców Ukrainy, Białorusi i Rosji w Imperium Rosyjskim^[7].

Jako wykładowca poetyki wydał w 1746 jej podręcznik pt. Precepta de arte poetica^[3]. Wzywał w nim swoich studentów do nawiązywania do tradycyjnej literatury ruskiej, nie zaś do wzorców zachodnich (polskich i łacińskich). Sam tworzył dzieła dramatyczne i wiersze, był autorem przekładów psalmów na języki polski i ruski^[7]. Z 1746 pochodzi również jego komedia satyryczna Woskriesienije miertwych z pięcioma intermediami. Utwór ten stanowił wzorcową realizację szkolnej poetyki, jednak zawierał również wyraźne inspiracje ludowym humorem, w jego języku widoczne było słownictwo ludowe^[3].

Osobne miejsce w dorobku Jerzego (Konisskiego) zajmują jego przemówienia polityczne oraz głoszone w cerkwiach kazania. Część homilii została wydana jeszcze za życia autora w 1761, jednak wydanie to nie przetrwało^[7]. Hierarcha uważany był za znakomitego i charyzmatycznego kaznodzieję. Równocześnie część historyków rosyjskiej homiletyki zarzucała mu płytkość myśli, nieuzasadnione formułowanie analogii między wydarzeniami z historii biblijnej i sytuacjami mu współczesnymi, wplatanie do kazań wulgarnych żartów i gier słownych^[7].

Autor dziennika zatytułowanego Myśli, w którym zawarł szereg swoich poglądów filozoficznych^[7].

Upamiętnienie

Fragment Pomnika Tysiąclecia Rusi z postacią Jerzego (Konisskiego)

W 1835 w Petersburgu wydane zostały dzieła zebrane biskupa – teksty literackie, kazania, raporty, utwory polemiczne^[16]. Postać biskupa Jerzego znajduje się na Pomniku Tysiąclecia Rusi w Nowogrodzie Wielkim^[7]. Jego działalność upamiętnia także tablica umieszczona na rezydencji biskupiej w Mohylewie^[18].

Kult

Nieformalny kult Jerzego (Konisskiego) pojawił się niemal natychmiast po jego śmierci, jednak do kanonizacji duchownego doszło dopiero w 1993. W sierpniu tego roku Egzarchat Białoruski Patriarchatu Moskiewskiego uznał go za świętego czczonego lokalnie w eparchii mohylewskiej i mścisławskiej^[7], dzięki szczególnym staraniom jej ordynariusza, biskupa Maksyma^[18]. Uroczystościom kanonizacyjnym przewodniczył egzarcha Białorusi, metropolita miński i słucki Filaret^[7]. Hierarcha należy do Soboru Świętych Białoruskich i jest liturgicznie wspominany razem z innymi należącymi do niego świętymi w III niedzielę po Pięćdziesiątnicy^[1]. Dwa lata po kanonizacji został napisany akafist do św. Jerzego. Cerkwie jego wezwania znajdują się w Mohylewie i Słucku^[7].

W 2011 kult biskupa Jerzego został usankcjonowany także w Ukraińskim Kościele Prawosławnym Patriarchatu Moskiewskiego. Jako daty wspomnienia liturgicznego wyznaczono wówczas rocznicę śmierci oraz rocznicę decyzji o rozszerzeniu kultu na Ukrainę^[19]. W 2014 kult biskupa został wprowadzony w niekanonicznym Ukraińskim Kościele Prawosławnym Patriarchatu Kijowskiego, na terenie jego eparchii czernihowskiej. W Patriarchacie Kijowskim wspomnienie liturgiczne Jerzego wypada 13/26 lutego oraz 24 lipca/6 sierpnia^[20].

Wizerunek duchownego na ikonach wzorowany jest na jego portrecie powstałym za życia i przechowywanym początkowo w kościele luterańskim w Mohylewie, następnie w cerkwi Świętych Borysa i Gleba w Mohylewie, a od 1960 w miejscowym muzeum krajoznawczym^[7]. Jerzy (Konisski) ukazywany jest z Ewangelią w lewej ręce i z prawą dłonią uniesioną w geście błogosławieństwa. Zależnie od wariantu ubrany jest w biskupi strój liturgiczny lub pozaliturgiczny (riasa, mantia biskupia i czarny kłobuk)^[7].

Uwagi

Przypisy