Jerzy Gemist-Pleton

Jerzy Gemist-Pleton
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

ok. 1355
Konstantynopol

Data i miejsce śmierci

ok. 1450
Mistra

Język

grecki

Ważne dzieła
  • Mowa doradcza
  • O prawach
  • O różnicy między Arystotelesem i Platonem
Manuskrypt Pletona
Grobowiec Pletona

Jerzy Gemist-Pleton także Gemistos Plethon[a] (ur. ok. 1355 w Konstantynopolu, zm. ok. 1450 w Mistrze) – uczony i filozof bizantyński.

Życiorys

W Konstantynopolu i Mistrze

Jerzy Gemist urodził się w Konstantynopolu około 1355 roku[b]. Rodowe nazwisko Gemist zastąpił, pisząc dzieło filozoficzne O różnicy między Arystotelesem a Platonem, pseudonimem Pleton i potem tego pseudonimu z upodobaniem używał. Zarówno nazwisko rodowe, jak i pseudonim znaczą pełny, pseudonim jest jednak bardziej klasyczny, a ponadto kojarzy się z Platonem. Wrogowie filozofa zarzucali mu, że nazwał się Pletonem, jakby chciał sugerować więź z duszą Platona. Jego zwolennicy widzieli w tym tytuł do chwały nazywając go drugim Platonem albo drugim po Platonie[1].

Gemist-Pleton odbył studia na dworze sułtana Murada II w Adrianopolu pod kierunkiem Ellisajosa, zwolennika politeizmu i zaratusztrianizmu. W młodości odbył liczne podróże między innymi na Cypr i do Palestyny[2]. Przez pewien czas prowadził szkołę w stolicy Cesarstwa. Po 1393 roku[c] przeniósł się na Peloponez, gdzie na dworze despotów w Mistrze powstał tętniący życiem ośrodek kultury bizantyńskiej i helleńskiej. W Mistrze został wysokim urzędnikiem despoty Morei, jednocześnie kontynuował działalność nauczycielską. W krótkim czasie skupił się tam wokół niego krąg znakomitych uczniów: Bessarion, przyszły kardynał Kościoła katolickiego, bracia Marek i Jan Eugenikowie, późniejszy nauczyciel greki we Florencji i filozof Jan Argiropul, historyk Laonik Chalkokondyles, Jan Moschos, po śmierci Gemista-Pletona jego następca, Michał Apostolis, który w przyszłości będzie kopiował greckie manuskrypty dla Włochów, sekretarz Gemista-Pletona Demetriusz Kabakes i wielu innych[3].

Podróż do Włoch

Gemist-Pleton towarzyszył cesarzowi Janowi VIII Paleologowi na sobór we Florencji, w 1439 roku, jako jego osobisty doradca polityczno-teologiczny. Będąc osobą świecką nie uczestniczył osobiście w obradach soborowych[2]. Nie uniknął natomiast sporów z innymi przedstawicielami Kościoła bizantyńskiego przybyłymi wraz z cesarzem na sobór. Do publicznej dysputy zmusił go Jerzy Scholar, późniejszy patriarcha Konstantynopola i jego zajadły przeciwnik. Przeciw Pletonowi występowali też Teodor Gaza i Jerzy z Trapezuntu. Kontrowersja istniejąca wśród Greków jeszcze przed ich wyjazdem na sobór, w warunkach wspólnego zamieszkiwania całej delegacji, osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Adwersarze nie kryli przed katolickimi słuchaczami istoty sporu, który dotyczył pierwszeństwa Platona lub Arystotelesa w wykładzie wiary chrześcijańskiej. Gemist-Pleton zajmował w tych dyskusjach stanowisko zdecydowanie platońskie i antyarystotelesowe. Sprzymierzeńca znalazł w biskupie Nicei Bessarionie, również platoniku, ale bardziej umiarkowanym, starającym się znaleźć płaszczyznę uzgodnienia obydwu systemów filozoficznych[4].

Platonizm Gemista-Pletona był szczególnego rodzaju. Pozostawał pod silnym wpływem doktryny Plotyna i filozofów aleksandryjskich z II wieku po Chrystusie. Pleton głosił ponadto, że wszechświat posiada ukryty sens, objawiony w ezoterycznych pismach Hermesa Trismegistosa i Pseudo-Dionizego Areopagity[4]. Rozmowy na temat Platona zafascynowały władcę Florencji Kosmę Medyceusza i florenckich uczonych, samego zaś Pletona względna ignorancja florentyńczyków skłoniła do napisania dzieła O różnicy między Arystotelesem i Platonem, w którym atakował Arystotelesa i wysławiał Platona[5]. Florenckie wykłady Gemista-Pletona odrodziły zainteresowanie Platonem na Zachodzie, co zaowocowało renesansowym platonizmem[6].

Schyłek życia

Po soborze Gemist-Pleton powrócił do Mistry, gdzie zmarł w 1452 roku, na rok przed upadkiem rodzinnego miasta. Jego ciało spoczęło w Mistrze. W 1460 roku zdobyli Mistrę Turcy. w 1464 roku Sigismondo Malatesta odzyskał dolne miasto, gdzie odnalazł grób Pletona. Przed laty bezskutecznie namawiał filozofa, by objął kierownictwo jego nadwornej szkoły w Rimini. Po wkroczeniu do Mistry odnalazł jego grób i zabrał jego zwłoki do Rimini. Do dziś spoczywają w grobowcu w Tempio Malatestina, a nagrobna inskrypcja głosi: Szczątki Gemistosa Bizantyńczyka, Księcia Filozofów swoich czasów[7].

Reakcja na twórczość Pletona poszła w kilku kierunkach. Jego główny przeciwnik w Bizancjum mnich Gennadiusz Scholar został przez sułtana Mehmeda II wybrany patriarchą Konstantynopola. Jako głowa Kościoła bizantyńskiego potępił wyraźnie antychrześcijańską, zmierzającą do odrodzenia religii pogańskiej filozofię Pletona. Nakazał skonfiskować i spalić wszystkie egzemplarze jego głównego dzieła Prawa. Sam w opozycji do Pletona, rozwijał teologię w oparciu o filozofię Arystotelesa. Jeden z uczniów Pletona, Juwenalis, który jeszcze przez Jana VIII został za antychrześcijańskie poglądy wygnany z Konstantynopola, na Peloponezie stracił język i prawą rękę, a w końcu został strącony ze skały. Zanim los jego tragicznie się dopełnił nazwał siebie męczennikiem pierwszej zasady rządzącej rzeczywistością[8]. We Włoszech uczniowie Pletona Bessarion i Jan Argiropul starali się wbrew swemu nauczycielowi wykazać, że Platon i jego doktryna nie tylko nie są z chrześcijaństwem sprzeczne, ale prowadzą do niego i wiele z prawd chrześcijańskich faktycznie już głoszą[9]. We Florencji Kosma Medyceusz polecił w 1451 roku Marsilio Ficino, który już od dawna uczył się greki, by przetłumaczył i skomentował różne pisma Platona. Z inspiracji tej około 1460 roku powstała we Florencji tzw. Akademia platońska[10].

Twórczość

Gemist-Pleton był przede wszystkim filozofem politycznym. Pozostawił po sobie Mowę doradczą (Symbuleutikὸn) z około 1415 roku, w której proponował Teodorowi II przeprowadzenie reform społecznych i ekonomicznych. Jego głównym dziełem był traktat O prawach (Perí nὸmon), złożony z 3 ksiąg, z których zachowały się jedynie fragmenty: rozdziały O cnotach (Perí aretὸn) i O predestynacji (Perí týches)[11]. Ważne miejsce w twórczości Pletona zajmuje praca O różnicy między Arystotelesem i Platonem (wydane jako Platonicae et Aristotelicae philosophiae comaparatio w 1532 roku w Wenecji)[2]. Pleton interesował się też zagadnieniami geograficznymi, czego dowodem są Poprawki do niektórych błędów Strabona (Diὸrthosis enion ton uk orthὸs hypὸ Strábonos legomenon)[11]. Napisał też szereg prac z historii Grecji (wyd. w Londynie w 1989 roku przez E. V. Maltese pt. Georgii Gemisti P. Opuscula de historia graeca)[2].

Sławę zyskał będąc jednym z pierwszych filozofów renesansowych, którzy przenieśli na grunt włoski nieznane rękopisy Platona. Poza scholiami do Tukidydesa był autorem pism filozoficznych. Koncepcja filozoficzna Pletona wychodziła z założenia platonizmu. W interpretacji neoplatońskiej nosiła ona charakter religijny i miała w jego planach zastąpić doktrynę chrześcijańską.

Uwagi

  1. ↑ Formy „Gemist-Pleton” używa tłumacz Dziejów Bizancjum G. Ostrogorskiego – W. Ceran (s. 437 i n.). Formą bez myślnika „Gemist Pleton” posługuje się G. Żurek tłumacz Cesarstwa Bizantyńskiego R. Browninga (s. 250 i n.). Formy „Gemist” i „Pleton” zaleca też O. Jurewicz (Zasady spolszczania i transpozycji imion własnych i nazw geograficznych greckich epoki bizantyńskiej w: Dziejach Bizancjum G. Ostrogorskiego, s. 612, 621). N. Radomski tłumacz Bizancjum J. Herrin używa formy pośredniej „Gemistos Pleton” (s. 342 i n.). Natomiast T. Zabłudowski, tłumacz Historii kultury bizantyńskiej H.-W. Haussiga (s. 342 i n.), J. Bazydło w Encyklopedii katolickiej (t. 15, s 817) i O. Jurewicz w Historii literatury bizantyńskiej (s. 293 i n.) stosują formę „Gemistos Plethon” i imię „Georgios”. W. Gilewski tłumacz Wawrzyńca Wspaniałego I. Cloulasa nadaje Gemistowi imię „Giorgio” (s. 383 i n.). Natomiast nazwiskami „Gemistos Plethon” bez imienia posługuje się na przykład W. Tatrakiewicz w swojej Historii filozofii (t. 2, s. 12).
  2. ↑ O. Jurewicz (Historia literatury bizantyńskiej, s. 293) podaje jak rok urodzenia – 1355; J. Bazydło (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817) – ok. 1355, R. Browning (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250) – ok. 1353.
  3. ↑ Zdaniem J. Bazydły nastąpiło to około 1393 roku (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817). R. Browning przyjmuje, że Gemist-Pleton przeniósł się na dwór Teodora II podczas długotrwałego oblężenia Konstantynopola przez sułtana Bajazyda I, które rozpoczęło się w 1394 roku (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250). J. Herrin uważa, że filozof został dopiero około 1410 roku wygnany przez cesarza Manuela II z Konstantynopola za herezję (Bizancjum, s. 343).

Przypisy

  1. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 342.
  2. ↑ a b c d Bazydło 2011 ↓, s. 817.
  3. ↑ Browning 1997 ↓, s. 250.
  4. ↑ a b Cloulas 1988 ↓, s. 77.
  5. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 345–346.
  6. ↑ Marian Ciszewski: Akademia Florencka. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 1: A-B. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2000, s. 1. [dostęp 2013-08-24].
  7. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 347.
  8. ↑ Browning 1997 ↓, s. 252.
  9. ↑ Stefan Swieżawski: Między średniowieczem a czasami nowymi. s. 68.
  10. ↑ Cloulas 1988 ↓, s. 78–79.
  11. ↑ a b Jurewicz 1984 ↓, s. 294.

Bibliografia

  • R. Browning: Cesarstwo Bizantyńskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1997, s. 250–252. ISBN 83-06-02615-2.
  • Janusz Bazydło: Plethon. W: Encyklopedia katolicka. T. 15. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2011.
  • Ivan Cloulas: Wawrzyniec Wspaniały. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988. ISBN 83-06-01455-3.
  • J. Herrin: Bizancjum. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”, 2009. ISBN 978-83-7510-227-7.
  • O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X.
  • G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 441. ISBN 978-83-01-15268-0.
  • Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-08652-1.
  • Wielka Ilustrowana Encyklopedia Gutenberga (1934–1939)
  • Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego (1924-1927)
  • Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (1962-1969)

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Plethon autograph.jpg
An original early 15th century manuscript in the hand of Georgios Gemistos Plethon, the famous secular philosopher and mystic who inspired the founding of the Florentine Platonic Academy.