Jerzy Skolimowski

Jerzy Skolimowski

Jerzy Skolimowski (2014)
Data i miejsce urodzenia	5 maja 1938 Łódź
Zawód	reżyser scenarzysta aktor producent
Lata aktywności	od 1957
Odznaczenia

Jerzy Skolimowski (ur. 5 maja 1938 w Łodzi) – polski reżyser, scenarzysta i aktor filmowy, poeta, malarz, przedstawiciel trzeciej fali polskiego kina, komandor Orderu Odrodzenia Polski.

Karierę filmową rozpoczął jako scenarzysta do filmów Niewinni czarodzieje oraz Nóż w wodzie. Rozgłos zdobył tetralogią złożoną z czterech filmów nakręconych w Polsce (Rysopis, Walkower, Bariera, Ręce do góry), w których eksperymentował z formą i ukazywał stan ducha polskiej młodzieży lat 60. XX wieku. Ze względu na krytykę czasów stalinizmu w Rękach do góry (zatrzymanych przez cenzurę komunistyczną) musiał emigrować z Polski. W Wielkiej Brytanii zasłynął filmami takimi jak Na samym dnie, Wrzask oraz Fucha. Po transformacji ustrojowej w Polsce nakręcił cenione przez krytyków filmy Cztery noce z Anną i Essential Killing, z czego ten ostatni zapewnił mu Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Laureat prestiżowych nagród, między innymi Złotego Niedźwiedzia za belgijski film Start, Nagrody Specjalnej Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes za Wrzask (1978) i Io (2022) oraz Nagrody Specjalnej Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji za Latarniowiec. W 2016 roku uhonorowany Złotym Lwem w Wenecji za całokształt twórczości.

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Jerzy Skolimowski urodził się 5 maja 1938 roku w Łodzi^[1]. Dziadek, Kazimierz Skolimowski (1862–1923) był architektem miejskim w Kaliszu^[2][3]. Jego ojciec, aresztowany za działalność konspiracyjną w Armii Krajowej, zginął w 1943 roku w obozie koncentracyjnym w Flossenbürgu^[4]. Jego matka zajmowała się po II wojnie światowej organizacją szkolnictwa polskiego^[4]. Gdy Jerzy miał 11 lat, wyjechał wraz z matką do Pragi, gdzie pracowała ona jako attaché kulturalny. Jerzy Skolimowski uczył się trzy lata w tamtejszym gimnazjum, poznając między innymi Miloša Formana, Václava Havla i Ivana Passera^[5][6].

Studiował kolejno polonistykę i etnografię na Uniwersytecie Warszawskim; studia ukończył w 1959 roku^[7]. W 1963 ukończył również studia na Wydziale Reżyserii PWSTiF w Łodzi^[7], gdzie jego opiekunem artystycznym był Andrzej Munk. Pod opieką Munka Skolimowski nakręcił pierwsze etiudy: Oko wykol (1960), Erotyk (1961) oraz Pieniądze albo życie (1961)^[8].

Kariera literacka

Początkowo próbował swych sił jako poeta, brał udział w I Kongresie Młodej Poezji Polskiej. Debiutował wierszem Moje rundy, wydanym w 1957 roku na łamach „Nowej Kultury”. Opublikował również dwa tomiki poetyckie: Gdzieś blisko siebie (1958) oraz Siekierę i niebo (1959)^[9]. W swoich tomikach, jak przekonywała Iwona Grodź, Skolimowski posługiwał się mową potoczną, co zdradzało jego inspiracje stylem Ernesta Hemingwaya^[10], ale też Marka Hłaski, Andrzeja Bursy oraz Stanisława Grochowiaka^[11]. Wielokrotnie w jego twórczości poetyckiej pojawiał się motyw twarzy oraz lustra; jego styl odznaczał się też dosadnością oraz antyestetyzmem^[12]. W 1961 roku w Warszawie wystawiono jego sztukę Ktoś się utopi, opublikowaną dwa lata wcześniej w „Dialogu”^[13].

Kariera filmowa

1958–1961: Pierwsze scenariusze

Jeszcze w 1958 roku do Skolimowskiego zgłosili się Andrzej Wajda i Jerzy Andrzejewski z zamiarem konsultacji w sprawie pisanego przez nich scenariusza filmu o współczesnej młodzieży. Skolimowski zarzucił obu artystom, że przedstawili nieprawdziwie młodych ludzi. Tymczasem, zdaniem Skolimowskiego, w planowanym filmie^[14]:

Musi być boks, musi być jazz, musi być fajny facet, który ma skuter i spotyka fajne dziewczyny, udaje mu się albo nie i do tego ma czasem refleksje^[14].

Konsekwencją konsultacji było zaangażowanie Skolimowskiego do prac scenariuszowych nad Niewinnymi czarodziejami (1960), z udziałem Tadeusza Łomnickiego oraz Krystyny Stypułkowskiej w rolach młodzieńców nawiązujących ze sobą przygodną znajomość. Skolimowski osobiście wystąpił w pobocznej roli młodego boksera, który ze względu na kontuzję łuku brwiowego zostaje odsunięty od walki, lecz pomny zemsty wdaje się w bójkę z lekarzem granym przez Łomnickiego i faktycznie zalewa się krwią^[15]. Jakkolwiek film został początkowo obojętnie przyjęty przez krytyków (do czego mogła się przyczynić Wajdowska romantyzacja działań bohaterów, nadająca sztuczności dziełu)^[16], okazał się obiecującym wstępem do późniejszej kariery Skolimowskiego^[17].

Drugi jego scenariusz, Nóż w wodzie (1961), powstał we współpracy z Romanem Polańskim oraz Jakubem Goldbergiem. Treścią filmu w reżyserii Polańskiego jest psychodrama rozgrywająca się nad mazurskimi jeziorami pomiędzy trzema osobami – dwojgiem ustawionych życiowo małżonków oraz tajemniczym chłopakiem spoza establishmentu. Do filmu Polańskiego Skolimowski zasugerował szereg zmian, wśród nich upodobnienie dramatu do tragedii antycznej (o jedności czasu, miejsca i akcji)^[18]. Poprawki przysłużyły się filmowi Polańskiego, który zdobył szereg nagród na międzynarodowych festiwalach^[19]. Jednakże w Polsce Nóż w wodzie oskarżano o rozwiązłość obyczajową (zarzuty padały ze strony zarówno władz komunistycznych, jak i Episkopatu), co przyśpieszyło decyzję Polańskiego o opuszczeniu kraju^[20].

1964–1967: Pierwsze cztery filmy polskie reżysera

Pełnometrażowym debiutem reżyserskim Skolimowskiego okazał się Rysopis (1964), zmontowany przezeń z etiud zrealizowanych podczas nauki w łódzkiej szkole filmowej i przedstawiony tam jako film dyplomowy^[21]. Rysopis, ukazujący dylematy młodzieńca Andrzeja Leszczyca (w tej roli sam Skolimowski), który porzucił studia wyższe i przygotowuje się do wezwania do służby wojskowej, okazał się nowatorski w skali polskiej kinematografii. Jak pisała Iwona Kurz, „po raz pierwszy w polskim kinie kawałek rzeczywistości został pokazany z pespektywy wewnętrznej – inaczej jednak niż dotąd w literaturze, bez cienia sentymentalizmu”^[22]. Co więcej, reżyser dokonał zespolenia własnego bohatera ze swoją rzeczywistą funkcją reżysera-aktora^[22], na dodatek pozycjonował siebie i swą postać w roli społecznego outsidera^[23][24]. Za reżyserię Rysopisu Skolimowski zdobył nie tylko uczelnianą nagrodę łódzkiej filmówki, ale również Syrenkę Warszawską przyznawaną przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich oraz Grand Prix Festiwalu Filmowego w Arnhem^[25].

Jeszcze większy sukces reżyser osiągnął swoim drugim filmem w pełnym metrażu, Walkowerem (1965). Ponownie wcielając się w Leszczyca, Skolimowski sportretował kolejny rozdział z życia bohatera – już zawodowego boksera, który obawia się starcia ze znacznie potężniejszym przeciwnikiem i staje przed dylematem, czy nie oddać pojedynku tytułowym walkowerem^[26]. Wprawdzie z perspektywy czasu Grodź twierdziła, że w przypadku Walkoweru: „jest to film wyraźnie uboższy, zarówno scenariuszowo, psychologicznie, jak i wizualnie czy dźwiękowo”^[27]. Jednakże Walkower powstał w momencie, kiedy środowisko pisma „Cahiers du cinéma” gorączkowo poszukiwało nowych autorów do utwierdzenia promowanej przezeń polityki autorskiej. Skolimowski znalazł się wśród szczególnie cenionych autorów filmowych: Walkower na liście najlepszych filmów roku w „Cahiers” zajął 2. miejsce, wyprzedzony jedynie przez Na los szczęścia, Baltazarze Roberta Bressona^[28].

Trzeci film Skolimowskiego, Bariera (1966), został już na etapie produkcyjnym poddany ingerencji; nie pozwolono reżyserowi wcielić się po raz kolejny w rolę Leszczyca, którego ostatecznie zagrał zawodowy aktor Jan Nowicki^[29]. Scenariusz do Bariery Skolimowski napisał na podstawie porzuconego projektu Kazimierza Karabasza Pusty obszar^[29]. Bariera stanowiła próbę polemiki z polską tradycją romantyczną, szczególnie z dziedzictwem II wojny światowej^[30]. Film był utrzymany w onirycznej poetyce, która przyczyniła się do niezrozumienia dzieła przez ówczesną widownię i krytyków^[31]. Prezydium Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich nie zaakceptowało zdobycia przez Skolimowskiego kolejnej Syrenki Warszawskiej, uniemożliwiając wręczenie reżyserowi należnej mu nagrody^[32].

Czwarty realizowany w Polsce film Skolimowskiego, Ręce do góry (1967), był kręcony równolegle z belgijskim Startem. Ręce do góry są portretem niedojrzałego młodego pokolenia, które nie rozumie już traumy ani powstań narodowych, ani II wojny światowej. Skolimowski opisywał własną generację jako pozostawioną „z pustymi rękami”^[33]. Retrospekcja z czasów stalinizmu, w której główni bohaterowie – jako zetempowcy przygotowujący się do uroczystości pierwszomajowej – naklejają przypadkiem na Stalina podwójną parę oczu, miała najbardziej dramatyczny charakter. Jeden z bohaterów (Bogumił Kobiela), dostrzegłszy ów portret i przeczuwając konsekwencje, twierdził: „Wszystko na nic, szkoła podstawowa, 4 lata liceum, 5 lat studiów, wszystko na nic…”^[31] Ręce do góry okazały się filmem niecenzuralnym; rozpowszechnianie filmu zostało wstrzymane aż do 1985 roku (film został pokazany w międzyczasie jedynie na krótko przed stanem wojennym)^[34]. Reżyser bezskutecznie starał się interweniować u wicemarszałka Sejmu Zenona Kliszki (najbliższego współpracownika Władysława Gomułki), składając ultimatum, że nie zrobi już w Polsce ani jednego filmu. Kliszko odpowiedział mu: „Szerokiej drogi”, w wyniku czego Skolimowski wyjechał z kraju^[35].

1967–1991: Na emigracji

John Moulder Brown (na zdjęciu z 1974) był odtwórcą głównej roli w filmie Skolimowskiego Na samym dnie

Podczas prac nad Rękami do góry Skolimowski nakręcił w Belgii film Start (Le Départ, 1967), raptownie zmieniając swoją poetykę. Treść filmu skupia się na losach pomocnika fryzjera (Jean-Pierre Léaud), który próbuje zdobyć pieniądze na wypożyczenie porsche'a z salonu i wziąć udział w upragnionym rajdzie^[36]. Grodź charakteryzowała Start jako film o „odruchowym niemal podjęciu decyzji, co jest ważniejsze: młodzieńcze marzenia czy nowa, nieznana przyszłość^[37]. Start odniósł wielki międzynarodowy sukces, otrzymując Grand Prix Złotego Niedźwiedzia na 17. MFF w Berlinie^[38], W Polsce pozostał jednak słabo znany, a z perspektywy czasu Krzysztof Świrek pisał, iż „duża część tego filmu to bardziej lub mniej udane gagi, nie ma tutaj tej precyzji rysunku, jaką młody debiutant zachwycał swoich profesorów z filmówki”^[39].

W 1968 roku reżyser nakręcił w Czechosłowacji fragment filmu nowelowego Dialog 20-40-60 pod tytułem Dwudziestolatkowie (Dvacátníci), z udziałem Léauda oraz Joanny Szczerbic. Dwa lata później, już na emigracji w Wielkiej Brytanii, zrealizował Na samym dnie (Deep End, 1970). Treścią filmu jest fascynacja młodzieńca (John Moulder Brown) dojrzałą kobietą na nizinach drabiny społecznej (Jane Asher), dorabiającą na wszelkie możliwe sposoby. Ze względu na pesymistyczne zakończenie Na samym dnie nie miał szans na powodzenie u brytyjskiej widowni^[40], a dopiero po latach doczekał się miana filmowego arcydzieła. Steve Rose z „The Guardiana” przekonywał, iż „właściwie wszystko w tym filmie – zdjęcia, obraz, ścieżka dźwiękowa – jest żywe i zaskakujące na tyle, że większość współczesnych filmów o dojrzewaniu wydaje się schematyczna i płytka”^[41].

Równocześnie z filmem Na samym dnie odbyła się premiera Przygód Gerarda (The Adventures of Gerard, 1970), adaptacji awanturniczego zbioru opowiadań Arthura Conan Doyle'a z pogranicza gatunku płaszcza i szpady. Realizacja pierwszej superprodukcji Skolimowskiego przebiegła pod znakiem nieustannych konfliktów i nieporozumień wewnątrz ekipy filmowej. Przygody Gerarda okazały się dotkliwą klęską reżysera, który usprawiedliwiał się po latach brakiem odpowiedniego doświadczenia reżyserskiego (ponoć nawet nie wiedział, co to jest tzw. master shot)^[42]. Również Król, dama, walet (King, Queen, Knave, 1972) na podstawie powieści Vladimira Nabokowa zebrał negatywne recenzje i rozczarował widzów; Jonathan Rosenbaum w sprawozdaniu z Festiwalu Filmowego w Cannes dla „The Village Voice” pisał, że film Skolimowskiego „zebrał więcej gwizdów i drwin niż cokolwiek innego, co widziałem w Cannes”^[43].

Po niepowodzeniu dotychczasowych adaptacji Skolimowski zdecydował się na bardziej kameralny projekt. Wrzask (1978) na podstawie powieści Roberta Gravesa był autotematyczną narracją szaleńca zamkniętego w szpitalu psychiatrycznym (Alan Bates), snującego opowieść o tym, co doprowadziło do jego obłędu. Kluczowa w filmie była 23-sekundowa scena przeraźliwego wrzasku, z wykorzystaniem głosu samego reżysera przy akompaniamencie efektów elektronicznych i muzycznych^[44]. Wrzask został przeważnie pozytywnie przyjęty przez krytyków; Roger Ebert pisał, że „tym, co czyni ten film przerażającym, jest sposób, w jaki magia odludzia zostaje tak naturalnie wbudowana w spokojną tkankę wiejskiego życia”^[45]. Wrzask został również uhonorowany Nagrodą Specjalną Jury w Cannes^[46].

Gdy w Polsce doszło do wprowadzenia stanu wojennego, zaaferowany represjami wobec opozycji antykomunistycznej Skolimowski zdecydował się zrobić film o społecznych konsekwencjach umocnienia peerelowskiej dyktatury, Fuchę (Moonlighting, 1982). Jak sam reżyser opisywał:

To był film o tym, jak ludzie skarłowacieli w ustroju komunistycznym. Zetknąłem się z rodakami, którzy pracowali na czarno w Londynie. […] Spotykałem ludzi, którzy mieszkali wręcz w norach, spali po kilku w jednym pokoju na podłodze, żywili się jedzeniem dla psów, jak ze sztuki Mrożka^[47].

Treścią Fuchy, kręconej pośpiesznie we własnej posiadłości reżysera, są losy polskich emigrantów pracujących w Londynie. Jeden z nich, Nowak (Jeremy Irons), dowiaduje się o wprowadzeniu stanu wojennego i za wszelką cenę stara się nie dopuścić do tego, żeby pozostali członkowie jego brygady dowiedzieli się o owym tragicznym wydarzeniu^[48]. Jak pisała Grodź: „Film oglądany po latach razi amatorszczyzną, […] a także realizacją niemal chałupniczymi metodami, bez profesjonalnego przygotowania od strony technicznej”^[47]. Wszelako film trafił w swój czas; Vincent Canby na łamach „The New York Timesa” stwierdzał, że Fucha „daleko przewyższa wszystko, co nakręcił dotąd Skolimowski”, po czym porównał wręcz film pod względem jakości do dzieła innego polskiego emigranta Romana Polańskiego, Lokatora (The Tenant, 1976)^[49]. Za scenariusz do Fuchy Skolimowski otrzymał nagrodę na 35. MFF w Cannes^[50]. Co więcej, film Skolimowskiego po latach był odczytywany jako komentarz do zobojętnienia, z jakim polscy imigranci spotykali się w Wielkiej Brytanii^[51].

W 1984 roku Skolimowski nakręcił drugi film poświęcony okolicznościom wprowadzenia stanu wojennego, Najlepszą zemstą jest sukces. Bohater filmu, polski reżyser teatralny (Michael York), który wyemigrował z Polski wraz z żoną (ówczesna małżonka Skolimowskiego, Joanna Szczerbic) i próbuje wbrew wszelkim przeciwnościom wystawić w Wielkiej Brytanii sztukę atakującą rządy komunistyczne. Jak pisał Richard Brody z „The New Yorkera”, „Skolimowski kwieciście i zadziornie przywołuje zarówno zawikłane paradoksy wolności, jak i ułudę tęsknoty [za krajem]”^[52].

W 1985 roku wyreżyserował adaptację powieści niemieckiego pisarza Siegfrieda Lenza, zatytułowanej Latarniowiec (The Light Ship). Treścią Latarniowca jest pojedynek psychologiczny między kapitanem (Klaus Maria Brandauer) i ojcem młodego chłopaka a gangsterem (Robert Duvall), który przejmuje tytułowy statek^[53]. Pomimo Nagrody Specjalnej Jury na 42. MFF w Wenecji Latarniowiec jednak rozczarował krytyków^[53]. „Ani prawdopodobieństwo, ani spójność nie są po myśli nikogo, kto współtworzył ten film” – pisał Canby^[54].

Następny utwór w dorobku Skolimowskiego, Wiosenne wody (Torrents of Spring, 1987), był konwencjonalną adaptacją powieści Iwana Turgieniewa „o pięknym romantycznym uczuciu i zmarnowanym życiu”, z udziałem takich aktorów jak Timothy Hutton, Nastassja Kinski oraz Valeria Golino^[55]. Ostatnią adaptacją tekstu literackiego dokonaną przez reżysera był Ferdydurke (30 Door Key, 1991) na podstawie powieści Witolda Gombrowicza. Pod naciskiem swego agenta Skolimowski postanowił zekranizować nieprzetłumaczalną prozę Gombrowicza w języku angielskim, zgodnie z wymogami międzynarodowej koprodukcji. Efekt realizacji okazał się jednak nieakceptowalny zarówno dla polskiej publiczności (ze względu na sztuczną grę aktorską), jak i dla zagranicznych widzów (z powodu braku zainteresowania nieczytelną narracją filmu)^[56].

Od 2008: Powrót do Polski

Skolimowski na 67. MFF w Wenecji (2010)

Po klęsce Ferdydurke Skolimowski pozostawał nieaktywny jako reżyser aż do 2008 roku, kiedy stanął za kamerą przy polskim filmie Cztery noce z Anną. Jak twierdził, scenariusz opracował wraz z Ewą Piaskowską na podstawie japońskiego opowiadania Śpiące piękności Yasunariego Kawabaty^[57]. Bohaterem filmu jest szpitalny palacz (Artur Steranko), który staje się świadkiem gwałtu popełnionego na pielęgniarce (Kinga Preis), a następnie się w niej zakochuje i coraz nachalniej ją obserwuje. Zdaniem Błażeja Hrapkowicza z „Kina” reżyser filmu „poddaje rewizji nasze przyzwyczajenia, pozostawiając wyraźne autorskie piętno na tej zaskakująco pięknej historii”^[58]. Cztery noce z Anną zostały triumfalnie przyjęte przez widownię podczas otwarcia 61. MFF w Cannes^[58]; w Polsce Skolimowski otrzymał natomiast nagrodę za reżyserię na 33. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych^[59].

Wojciech Mecwaldowski i Agata Buzek na planie filmu 11 minut (2015) Skolimowskiego

Spory sukces odniósł również kolejny film Skolimowskiego, nakręcony w międzynarodowej koprodukcji Essential Killing (2010). Bohater filmu, anonimowy afgański talib (Vincent Gallo), ucieka amerykańskim żołnierzom z tajnego więzienia CIA w Polsce, dokąd został przetransportowany pod zarzutem terroryzmu. Jako zaszczuty outsider talib jest zmuszony do wielokrotnego zabijania zwierząt i ludzi. Dzięki sporemu budżetowi zapewnionemu przez producenta Jeremy'ego Thomasa reżyser mógł zaangażować międzynarodową obsadę (rolę głuchoniemej kobiety opatrującej bohatera zagrała Emmanuelle Seigner), nakręcić urokliwe pejzaże w Polsce, w Norwegii oraz nad Morzem Czarnym. Tadeusz Lubelski jednak zaznaczał, że film jest nasycony polską symboliką: „W kulminacyjnej scenie talib […] odjeżdża na białym koniu, a jego bandaże nasiąkają krwią. Rozstrzygnięcie, co może znaczyć ten polski akcent, pozostaje zadaniem dla widza”^[60]. Essential Killing zdobył dwie czołowe nagrody na 67. MFF w Wenecji: Grand Prix Jury oraz Puchar Volpiego dla najlepszego aktora dla Vincenta Gallo^[61]. Nagrodziło go również jury 36. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, przyznając filmowi Grand Prix Złote Lwy^[62].

Kolejnym filmem nakręconym przez Skolimowskiego w Polsce było 11 minut (2015). Utwór przedstawia 11 minut z życia różnych wielkomiejskich bohaterów, których losy kolejno przeplatają się w ostatniej sekundzie z tytułowego czasu. Choć 11 minut zebrało szereg nagród (w tym Wyróżnienie Specjalne Jury Młodych w Wenecji oraz Nagrodę Specjalną Jury na 40. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych), film nie usatysfakcjonował części krytyków. Przykładowo Darek Arest z „Dwutygodnika” stwierdzał, że pod mozaikową treścią kryje się błaha fabuła „o współczesności, powierzchowności życia, pośpiechu, mijaniu się i kruchości względem fatum, które dawno przesądziło o naszym losie”^[63].

Skolimowski powrócił do reżyserii, realizując film IO (2022), koprodukcję polsko-włoską o losach bezbronnego osiołka szykanowanego przez ludzi. Film był hołdem dla twórczości Roberta Bressona, przede wszystkim Na los szczęścia, Baltazarze (1966), choć Skolimowski podkreślał, że w odróżnieniu od Bressona skupił się całkowicie na losach zwierzęcia^[64]. IO został doceniony przez jury 75. MFF w Cannes, które przyznało Skolimowskiemu Nagrodę Jury; zebrał też pozytywne oceny krytyków. Adam Solomons z „IndieWire” pisał: „W wersji Bressona to ludzie otaczający osła stanowią prawdziwe centrum opowieści. W IO tak nie jest. To jest »Osiołkowa wizja« i lepiej na tym wychodzimy”^[65]. Z drugiej strony, Anna Tatarska z Onet.pl twierdziła, iż „ekranowa symbolika zderzenia świata ludzi i natury, choć bliska sercu, jest momentami bardzo ciężka”^[66]. W sierpniu 2022 film został polskim kandydatem do Oscara w kategorii filmu międzynarodowego^[67].

Występy aktorskie

Jerzy Skolimowski na Festiwalu Filmowym w Lizbonie (2016)

Począwszy od roli boksera w Niewinnych czarodziejach, Skolimowski udzielał się też jako aktor. Oprócz pierwszoplanowych występów w Rysopisie, Walkowerze oraz Rękach do góry do jego dorobku zaliczają się też drugo- i trzecioplanowe role we własnych filmach: Na samym dnie, Krzyku, Wiosennych wodach i Ferdydurke. Występował także w filmach innych reżyserów, między innymi w Sposobie bycia (1966) Jana Rybkowskiego, Poślizgu (1972) Jana Łomnickiego, Fałszerstwie (1981) Volkera Schlöndorffa, Białych nocach (1985) Taylora Hackforda, Big Shots (1987) Roberta Mandela, Marsjanie atakują! (1996) Tima Burtona, Los Angeles bez mapy (1998) Miki Kaurismäkiego, Operacji Samum (1999) Władysława Pasikowskiego, Zanim zapadnie noc (2000) Juliana Schnabla, Wschodnich obietnicach (2007) Davida Cronenberga^[68]. Do jego nowszych ról zalicza się postać króla Jana III Sobieskiego w Bitwie pod Wiedniem (2012) Renzo Martinellego, rosyjskiego mafiosa Gieorgija Łuczkowa w Avengers (2012) Jossa Whedona oraz Olgierda Szybenika w Juliuszu (2017) Aleksandra Pietrzaka^[69].

Kariera malarska

Skolimowski już pod koniec lat 70. XX wieku próbował swoich sił jako malarz. Przyjętym przezeń stylem malarskim był nie tylko plakat, ale również ekspresjonizm abstrakcyjny. W wywiadach podkreślał, że może malować wszystkim, co znajdzie w pobliżu^[70]. Pierwsza profesjonalna wystawa jego twórczości została otwarta w 1998 roku w Los Angeles. W Polsce pierwszy raz obrazy Skolimowskiego zostały wystawione w 2002 roku w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Obrazy reżysera można było oglądać także w kopalni soli w Wieliczce (2004), w Pałacu w Wilanowie (2004), na Międzynarodowym Festiwalu Nowe Horyzonty we Wrocławiu (2007) oraz w Galerii DAP w Warszawie (2007)^[71].

Działalność polityczna

Został członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010^[72] oraz przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku^[73].

Życie prywatne

Joanna Szczerbic, wieloletnia żona Skolimowskiego (1967)

Skolimowski w latach 1959–1965 był w związku z aktorką Elżbietą Czyżewską^[74][75]. Po rozstaniu Czyżewska poślubiła amerykańskiego dziennikarza Davida Halberstama^[74]. Skolimowski natomiast ożenił się z Joanną Szczerbic (ur. 1941, zm. 2014), również aktorką, z którą miał dwóch synów: Michała (ur. 1968) i Józefa (ur. 1970, zm. 2012). Obaj synowie reżysera szli w jego ślady, pisząc scenariusze i pomagając ojcu w realizowanych przezeń projektach. Józef Skolimowski zmarł jednak podczas pobytu z bratem w Indiach^[76][77]. Po śmierci małżonki Jerzy Skolimowski związał się ze swą wieloletnią współpracowniczką, Ewą Piaskowską (ur. 1973)^[78].

Styl filmowy

W polskiej literaturze filmoznawczej Jerzy Skolimowski jest zwykle opisywany jako filmowy outsider^[79][80][24], jednak Ewa Mazierska traktuje stosowanie owej etykiety jako wprowadzające w błąd. Zdaniem Mazierskiej Skolimowski nie był outsiderem z tego powodu, że często chętnie współpracował z innymi twórcami (np. Andrzejem Wajdą oraz Romanem Polańskim). Co więcej, w latach 60. XX wieku uchodził wręcz za głos swego pokolenia, co wykluczało jego odosobnienie od społeczeństwa. Dlatego też Mazierska klasyfikuje reżysera jako „nonkonformistę”, podkreślając związki stylistyczne między jego twórczością a dziełami Polańskiego oraz Jeana-Luca Godarda^[81]. Niekiedy twórczość Skolimowskiego jest rozpatrywana w ramach zjawiska określanego mianem „trzeciej fali” polskiego kina^[82][83].

Tadeusz Lubelski interpretuje pierwsze cztery polskie filmy pełnometrażowe Skolimowskiego jako wewnętrznie spójną całość, zwłaszcza pod względem jedności czasu i miejsca. Akcja Rysopisu toczy się dnia 1 września (co jest aluzją do wybuchu II wojny światowej), między 4.45 a 15.10, godziną odjazdu pociągu, który zawozi Andrzeja Leszczyca do jednostki wojskowej (aluzja do filmu 15:10 do Yumy Delmera Davesa). Walkower rozgrywa się w ciągu dwóch dni; Leszczyc na początku odruchowo wysiada z pociągu, natomiast pod koniec filmu wsiada doń w akcie ucieczki, potem jednak wraca, by zmierzyć się z przeciwnikiem, którego się obawiał. Bariera rozgrywa się od południa Wielkiej Soboty do poranka wielkanocnego, natomiast akcja Rąk do góry toczy się w ciągu jednej nocy^[84]. Przede wszystkim zaś „akcja jego filmów ma charakter umowny, kolażowy, można ją traktować jak zapis świadomości autora”^[84]. Mariola Jankun-Dopartowa dostrzegała we wczesnej twórczości Skolimowskiego możliwe inspiracje groteską spod znaku Witolda Gombrowicza oraz Tadeusza Różewicza, poczytując zwłaszcza Rysopis jako przejaw misternej autokreacji:

Bohater Skolimowskiego dokonuje aktu autokreacji w rzeczywistości rozproszonej i rozbitej, w zgodzie z materią tej rzeczywistości. Nie próbuje niczego rekonstruować, naprawiać, rehabilitować, lecz burzy wszystko, co nosi choćby pozory stabilizacji, ładu, czystości. Jednak celem tej destrukcji jest próba przekroczenia granicy, poza którą może się znajdować jakiś inny porządek rzeczywistości^[85].

Podążając tropem interpretacji w kluczu gombrowiczowskim, Jacek Nowakowski stwierdza, iż Skolimowski tak jak Gombrowicz posługuje się symbolami i metaforami, „aby za pomocą groteskowej stylizacji zburzyć ich (sakralną nieraz) formę”, a przede wszystkim – aby odzwierciedlić dylematy swego pokolenia, próbującego się wyróżnić na tle generacji Kolumbów^[86].

Iwona Grodź podkreśla, że filmy Skolimowskiego powstałe na emigracji charakteryzuje nieustanny motyw albo inicjacji (z reguły miłosnej), albo dojrzewania. W odróżnieniu od tetralogii kręconej w Polsce, gdzie reżyser potrafił zespolić punkt widzenia kamery z widokiem protagonisty (na przykład w Rysopisie), filmy emigranckie cechuje z kolei bezosobowa narracja^[87]. Bruce Hodsdon z australijskiego czasopisma „Senses of Cinema” charakteryzował twórczość reżysera następująco:

Z niepokojem i pomysłowością przypadkowego turysty, który przywodzi na myśl Raúla Ruiza, Skolimowski stworzył prace rozpięte między surrealizmem a absurdem. […] Jego kino to kino ironii, niejednoznacznie rozgrywające się, często w symulowanych przestrzeniach performatywnych – opuszczonym ringu bokserskim, pustej ciężarówce do przewozu bydła, opróżnionym basenie, londyńskim autobusie, klaustrofobicznym latarniowcu i barokowej Wenecji – umiejscowionych pomiędzy rzeczywistością a fantazją, gdzie to, co realne, przechodzi w metaforę^[88].

Konrad Klejsa podsumowuje, że istnieją cztery dominujące poziomy interpretacji dzieł Skolimowskiego:

1. Poziom prywatny, związany z legendą biograficzną Skolimowskiego jako nonkonformisty;
2. Poziom społeczno-polityczny, związany z dziedzictwem października 1956 roku oraz okresem małej stabilizacji;
3. Poziom kultury europejskiej, związany ze stylem przypominającym francuską Nową Falę oraz ogólną diagnozą stanu młodzieży sprzed roku 1968;
4. Poziom kultury polskiej, przejawiający się w odwołaniach do polskiej tradycji romantycznej oraz dziedzictwa gombrowiczowskiego^[89].

Filmografia

Źródło: Filmpolski.pl^[69]

Rok	Tytuł	Reżyser	Scenarzysta	Producent	Aktor (rola)	Uwagi
1960	Oko wykol					etiuda szkolna
1960	Hamleś					etiuda szkolna
1960	Niewinni czarodzieje				bokser	reż. Andrzej Wajda
1961	Pieniądze albo życie					etiuda szkolna
1961	Rzeźba					etiuda szkolna
1961	Nóż w wodzie					reż. Roman Polański
1961	Erotyk					etiuda szkolna
1962	Druga taryfa					etiuda szkolna
1964	Rysopis				Andrzej Leszczyc	film fabularny
1965	Walkower				Andrzej Leszczyc	film fabularny
1965	Sposób życia				Leopold	reż. Jan Rybkowski
1966	Bariera				kelner-konferansjer	film fabularny
1967	Ręce do góry				Andrzej Leszczyc	film fabularny
1967	Start					film fabularny
1968	Dialog 20-40-60					segment Dwudziestolatkowie
1970	Przygody Gerarda					film fabularny, adaptacja powieści Arthura Conan Doyle'a
1970	Na samym dnie				pasażer w metrze	film fabularny
1971	Król, dama, walet					film fabularny, adaptacja powieści Vladimira Nabokova
1972	Poślizg				właściciel warsztatu samochodowego	reż. Jan Łomnicki
1978	Wrzask				pacjent szpitala psychiatrycznego	film fabularny, adaptacja opowiadania Roberta Gravesa
1981	Fałszerstwo				Hoffmann	reż. Volker Schlöndorff
1982	Fucha					film fabularny
1984	Najlepszą zemstą jest sukces					film fabularny
1985	Białe noce				pułkownik Czajko	reż. Taylor Hackford
1985	Latarniowiec					film fabularny, adaptacja powieści Siegfrieda Lenza
1987	Big Shots				Doc	reż. Robert Mandel
1989	Wiosenne wody				Wiktor Wiktorowicz	film fabularny, adaptacja powieści Iwana Turgieniewa
1991	Ferdydurke				dyrektor szkoły	film fabularny, adaptacja powieści Witolda Gombrowicza
1993	Motyw cienia					reż. Józef Skolimowski, Michał Skolimowski
1996	Marsjanie atakują!				doktor Zeigler	reż. Tim Burton
1998	Los Angeles bez mapy				minister	reż. Mika Kaurismäki
1999	Operacja Samum				Hayes, szef CIA	reż. Władysław Pasikowski
2000	Zanim zapadnie noc				profesor	reż. Julian Schnabel
2007	Wschodnie obietnice				Stiepan Chitrow	reż. David Cronenberg
2008	Cztery noce z Anną					film fabularny
2009	Naznaczony				Wojciech Radler	serial fabularny
2010	Essential Killing					film fabularny
2012	Bitwa pod Wiedniem				król Jan IIII Sobieski	reż. Renzo Martinelli
2012	Ixjana					reż. Józef Skolimowski, Michał Skolimowski
2012	Avengers				Gieorgij Łuczkow	reż. Joss Whedon
2015	11 minut					film fabularny
2018	Juliusz				Olgierd Szybenik	reż. Aleksander Pietrzak
2020	To nie my					film krótkometrażowy z cyklu W domu
2022	IO					film fabularny

Nagrody

Jerzy Skolimowski z Nagrodą Specjalną Jury oraz Pucharem Volpiego na Festiwalu Filmowym w Wenecji (2010)

Wyróżnienia honorowe i odznaczenia

Przypisy

Bibliografia

Monografie i rozdziały w pracach zbiorowych

• IwonaI. Grodź IwonaI., Jerzy Skolimowski, Warszawa: Biblioteka „Więzi”, 2010, ISBN 978-83-60356-81-4 .
• SebastianS. Jagielski SebastianS., Polska: nie tylko Kino Moralnego Niepokoju, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino epoki nowofalowej, Kraków: Universitas, 2015, s. 1165–1222 .
• MarekM. Jastrzębiec-Mosakowski MarekM., W stronę niepokojącej kobiecości i męskości, [w:] Skolimowski. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010, s. 121–136 .
• KonradK. Klejsa KonradK., Jerzy Skolimowski – gry, maski, tęsknoty, ucieczki... (cztery spojrzenia na wczesną twórczość), [w:] GrażynaG. Stachówna, JoannaJ. Wojnicka, Autorzy kina polskiego, t. 1, Kraków: Rabid, 2004, s. 91–108 .
• IwonaI. Kurz IwonaI., Twarze w tłumie. Wizerunki bohaterów wyobraźni zbiorowej w kulturze polskiej lat 1955-1969, Izabelin: Wydawnictwo „Świat Literacki”, 2005, ISBN 83-88612-70-0 .
• TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015 .
• EwaE. Mazierska EwaE., Jerzy Skolimowski: The Cinema of a Nonconformist, New York: Berghahn Books, 2010, ISBN 978-1-84545-807-2 .

Artykuły naukowe

• MariolaM. Dopartowa MariolaM., Rysopis jako duchowa biografia pokolenia, „Kwartalnik Filmowy” (17), 1997, s. 98–103, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-08-21] .
• MariuszM. Dzięglewski MariuszM., W poszukiwaniu własnej tożsamości. Fenomen wczesnych filmów Jerzego Skolimowskiego, „Kwartalnik Filmowy” (37-38), 2002, s. 166-176 .
• MartaM. Hauschild MartaM., Trzecia fala polskiego kina? Dzieje kilku terminów, „Kwartalnik Filmowy” (57–58), 2007, s. 103–117, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-08-21] .
• EwaE. Mazierska EwaE., Rewizje historii Polski a "miękka awangarda" filmowa lat sześćdziesiątych, „Kwartalnik Filmowy” (70), 2010, s. 106–120, ISSN 0452-9502 [dostęp 2022-01-22] .
• EwaE. Mazierska EwaE., Polish martial law of 1981 seen from abroad, „New Cinemas: Journal of Contemporary Film”, 7 (3), 2009, s. 197–209, DOI: 10.1386/ncin.7.3.197/1 [dostęp 2022-02-03]  (ang.).
• JacekJ. Nowakowski JacekJ., Widok Gombrowicz a polski film fabularny, „Przestrzenie Teorii”, 20, 2013, s. 155-172 [dostęp 2022-02-03] .

Artykuły branżowe

• DarekD. Arest DarekD., Czego nie widać, „Dwutygodnik” (171), październik 2015 [dostęp 2022-02-01]  (pol.).
• RichardR. Brody RichardR., Success Is The Best Revenge, „The New Yorker” [dostęp 2022-01-26]  (ang.).
• VincentV. Canby VincentV., 'Moonlighting' offered by Jerzy Skolimowski, „The New York Times”, 26 września 1982, A55 .
• VincentV. Canby VincentV., The Screen: 'Lightship,' With Duvall, „The New York Times”, 26 września 1986, C8 .
• BruceB. Hodsdon BruceB., Skolimowski, Jerzy, „Senses of Cinema”, lipiec 2003 [dostęp 2022-02-02]  (ang.).
• BłażejB. Hrapkowicz BłażejB., Cztery noce z Anną, „Kino”, wrzesień 2008, s. 87 .
• AgnieszkaA. Niemojewska AgnieszkaA., Elżbieta Czyżewska: Bajka bez happy endu, Rzeczpospolita, 14 lutego 2019 [dostęp 2022-02-01]  (pol.).
• SteveS. Rose SteveS., Film & Music: Film reviews: Deep End 5/5, „The Guardian”, 7 maja 2011, s. 11 .
• JonathanJ. Rosenbaum JonathanJ., Surprises at Cannes: Huston redeemed, Tashlin reincarnated (1972), „Village Voice”, 29 czerwca 1972 [dostęp 2022-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-27] .
• JerzyJ. Skolimowski JerzyJ., PeterP. Blum PeterP., "...An Accusation That I Throw in the Face of My Generation..." A conversation with the young Polish director, „Film Comment”, 5 (1), 1968, s. 12–16, ISSN 0015-119X, JSTOR: 43754851 .
• TadeuszT. Sobolewski TadeuszT., Bokserski refleks, Gazeta Wyborcza, 11 lipca 2008 [dostęp 2010-02-15] [zarchiwizowane z adresu 2008-07-19] .
• DonataD. Subbotko DonataD., Skolimowski: w sierocińcu najgorsze były wszy. Ojca ledwo pamiętam. Sam zgłosił się do transportu. Poszedł prosto do komory, Gazeta Wyborcza, 19 maja 2018 [dostęp 2022-02-15] .
• KrzysztofK. Świrek KrzysztofK., Zmysł konkretu: Jerzy Skolimowski, „Kino”, lipiec 2015, s. 7-9 .

Strony internetowe

• KonradK. Ciężki KonradK., Doktorat honoris causa ASP dla Jerzego Skolimowskiego, Radio Łódź, 5 marca 2015 .
• RogerR. Ebert RogerR., The Shout movie review – film summary (1978), RogerEbert.com, 1978 [dostęp 2022-01-24]  (ang.).
• MajaM. Piskadło MajaM., "Io". O czym opowiada nagrodzony w Cannes film Jerzego Skolimowskiego?, Gazeta.pl, 29 maja 2022 [dostęp 2022-05-30]  (pol.).
• SoniaS. Mozel SoniaS., Joanna Szczerbic: zapomniana seksbomba, Onet Kultura, 13 czerwca 2021 [dostęp 2022-02-01]  (pol.).
• PawełP. Piotrowicz PawełP., Skolimowskiego portret niewłasny, Onet Kultura, 5 maja 2020 [dostęp 2022-02-01]  (pol.).
• AdamA. Solomons AdamA., ‘EO’ Review: Polish Legend Jerzy Skolimowski Returns with a Madcap Bresson Remake, IndieWire, 20 maja 2022 [dostęp 2022-05-30]  (ang.).
• AnnaA. Tatarska AnnaA., "Io" Jerzego Skolimowskiego nagrodzony w Cannes: osioł na czerwonym dywanie [RECENZJA], Onet Kultura, 29 maja 2022 [dostęp 2022-05-30]  (pol.).

Linki zewnętrzne

• Jerzy Skolimowski w bazie IMDb (ang.)
• Jerzy Skolimowski w bazie Filmweb
• Jerzy Skolimowski w bazie filmpolski.pl
• Biogram w serwisie Culture.pl
• Jerzy Skolimowski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”