Jerzy Szaniawski

Jerzy Szaniawski

Jerzy Szaniawski w Zegrzynku (1950)
Data i miejsce urodzenia	10 lutego 1886 Zegrzynek
Data i miejsce śmierci	16 marca 1970 Warszawa
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura
Ważne dzieła
Adwokat i róże Dwa teatry Profesor Tutka i inne opowiadania Profesor Tutka: Nowe opowiadania Żeglarz
Odznaczenia
Nagrody
Państwowa Nagroda Literacka (1930), Nagroda Literacka m. Warszawy (1958), Nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (1959), Nagroda Młodych im. Włodzimierza Pietrzaka (1962)

Jerzy Szaniawski (ur. 10 lutego 1886 w Zegrzynku, zm. 16 marca 1970 w Warszawie) – polski dramaturg, felietonista i pisarz, członek Polskiej Akademii Literatury. Sławę przyniosła mu m.in. seria opowiadań o profesorze Tutce.

Życiorys

Urodził się w 1886 w Zegrzynku nad Narwią, w rodzinie ziemiańskiej o inteligenckich korzeniach. Ojciec, Zygmunt Szaniawski, pisywał do „Przeglądu Tygodniowego”; matka, Wanda z d. Wysłouch (1851-1932). Obaj dziadkowie Jerzego, Ludwik Wysłouch oraz Julian Szaniawski, byli powstańcami styczniowymi. W domu Szaniawskich bywali m.in. Maria Konopnicka, Klemens Junosza, Konrad Prószyński i Bolesław Wysłouch. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum Szaniawski zaczął studia przyrodnicze, wyjechał też do Lozanny, by uczyć się w Instytucie Rolniczym. Później wrócił do rodzinnego majątku; unikał kontaktu z ludźmi, był niechętny artystycznej śmietance Warszawy.

Debiutował w 1912 na łamach „Kuriera Warszawskiego”. Pięć lat później jego sztuka Murzyn została wystawiona na deskach Teatru Polskiego. Po sukcesie przedstawienia z Ireną Solską w roli głównej Szaniawski stał się wziętym dramatopisarzem. W latach 20. napisał m.in. Lekkoducha, Ptaka, Papierowego kochanka; jego dramaty wystawiał m.in. teatr Reduta Juliusza Osterwy. W 1924 Szaniawski napisał swą jedyną powieść – Miłość i rzeczy poważne.

Lata 30. przyniosły Szaniawskiemu uznanie środowiska, szacunek m.in. Boya-Żeleńskiego oraz liczne nagrody literackie (które umożliwiły mu wybranie w 1933 do Polskiej Akademii Literatury). W jego dramatach grali Kazimierz Junosza-Stępowski i Mieczysław Frenkiel, wystawiano je także w teatrze radiowym, służyły także jako scenariusze filmowe.

Po wybuchu wojny Szaniawski przeniósł się z Zegrzynka do Warszawy, gdzie działał w ruchu oporu. W 1944 został aresztowany, po uwolnieniu wyjechał do Krakowa, gdzie opublikował Dwa teatry. Współpracował z prasą codzienną, pisząc cykl miniatur o profesorze Tutce. Odmówił jednak tworzenia w stylu realizmu socjalistycznego, skutkiem czego, począwszy od szczecińskiego zjazdu Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 (na którym oficjalnie zadekretowano socrealizm i rozprawiono się z szeregiem twórców m.in. Szaniawskim i Zawieyskim) do 1955, nie mógł wystawiać ani wydawać swojej twórczości. Wyjątkiem był „Przekrój”, któremu do 1952 pozwolono na drukowanie cyklu o profesorze Tutce.

W 1950 Szaniawski ponownie zamieszkał w Zegrzynku, starając się zadbać o opuszczony dotąd dworek rodzinny. Duży majątek ziemski został w czasie reformy rolnej rozparcelowany, jego część przekazana utworzonemu w Jadwisinie Zakładowi Doświadczalnemu Instytutu Ziemniaka, pozostawiając Szaniawskiemu modrzewiowy dworek, 15 ha ziemi ornej, 10 ha lasu i 5 ha sadu. Resztówka ta została obłożona gigantycznymi podatkami tak, że pisarz wegetował w skrajnej nędzy, przeznaczając wszystkie dochody ze sprzedaży płodów rolnych na targu w Serocku na spłatę zadłużenia.

W początku odwilży 1 marca 1955 Związek Literatów Polskich zorganizował mu huczny jubileusz, po którym zaczął znowu wydawać i wystawiać. Krótkie sukcesy kolejnych dramatów – m.in. Łuczniczki i Dziewięciu lat – nie zmieniły jednak faktu, że Szaniawski najlepszy okres twórczy miał już za sobą. Okres ten zamknęła, na początku lat sześćdziesiątych, śmierć Wandy Natolskiej, oddanej mu gospodyni i lokatorki w dworku, bez której nie dałby sobie rady z niechętnym mu otoczeniem – w tym z sąsiadami, lokalnymi władzami i Instytutem Ziemniaka, a także z coraz większym naporem cywilizacyjnym na spokojne i dzikie dotąd tereny, po zbudowaniu zapory w Dębem i powstaniu Zalewu Zegrzyńskiego^[1].

W wieku 76 lat ożenił się z malarką Anitą Szatkowską. Ich relacjom poświęcona jest sztuka Remigiusza Grzeli Uwaga – złe psy! (premiera w warszawskim Teatrze Wytwórnia w marcu 2006). Schizofreniczną, znęcającą się nad pisarzem żonę zagrała Małgorzata Rożniatowska.

Jerzy Szaniawski zmarł 16 marca 1970 w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A32-2-13)^[2].

We wrześniu 1977 spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Okoliczności nie są jasne, prawdopodobnie został podpalony przez dwóch młodych, pijanych mężczyzn, którzy wdarli się do budynku, lecz zostali zamknięci przez Szatkowską, która pobiegła wezwać milicję. Kiedy wróciła, dom stał w płomieniach – obaj napastnicy zginęli^[3]. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30^[4].

O prywatnym życiu Szaniawskiego traktuje książka Krystyny Kolińskiej Szaniawski. Zawsze tajemniczy^[5].

Grób Jerzego Szaniawskiego na cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Kamień pamiątkowy w dworku Szaniawskich, gdzie tworzył Jerzy Szaniawski

Twórczość

Dramaty sceniczne

• Murzyn (1917)
• Papierowy kochanek (1920)
• Ewa (1921)
• Lekkoduch (1923)
• Ptak (1923)
• Żeglarz (1925)
• Adwokat i róże (1929)
• Fortepian (1932)
• Most (1933)
• Dwa teatry (1946)
• Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)
• Chłopiec latający (1949)
• Łuczniczka (1959)
• Dziewięć lat (1960)

Sztuki radiowe

• Zegarek (1935)
• W lesie (1937)
• Służbista (1938)
• Srebrne lichtarze (1938)
• Dziewczyna z lasu (1939)

Inne formy i wydawnictwa

• Miłość i rzeczy poważne (1924) – powieść
• Łgarze pod Złotą Kotwicą (1928) – zbiór debiutanckich opowiadań publikowanych w prasie od 1912
• Profesor Tutka i inne opowiadania (1954)
• Juliusz Osterwa (1956) – z J. Hennelową
• W pobliżu teatru (1956) – wspomnienia
• Dramaty zebrane (1958)
• Profesor Tutka: Nowe opowiadania (1962)

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 lutego 1955)^[6]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)^[7]
• Złoty Krzyż Zasługi (15 czerwca 1946)^[8]

Upamiętnienie

• 24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Żoliborz zostało nadanie imię Jerzego Szaniawskiego^[9].
• W 1977 roku imię Jerzego Szaniawskiego nadano rezerwatowi leśnemu znajdującemu się w pobliżu dawnego dworku w Zegrzynku.
• W 1980 r. Teatr Dramatyczny w Płocku otrzymał imię Jerzego Szaniawskiego.
• Imię Szaniawskiego nosi także Teatr Dramatyczny w Wałbrzychu.

Zobacz też

• Klub profesora Tutki

Przypisy

Bibliografia

• Monika Mokrzycka-Pokora: Jerzy Szaniawski. 2003-01. [dostęp 2012-06-13]. (pol.).

Linki zewnętrzne

• Jerzy Szaniawski we wspomnieniach Tadeusza Łomnickiego