Jicchak Arad

Jicchak Arad
‏יצחק ארד‎
Tolka
Ilustracja
Jicchak Arad (2016)
Imię i nazwisko urodzenia

Icchak Rudnicki

Data i miejsce urodzenia

11 listopada 1926
Święciany

Data i miejsce śmierci

6 maja 2021
Tel Awiw

Zawód, zajęcie

żołnierz, historyk

Tytuł naukowy

doktor

Uczelnia

Uniwersytet Telawiwski

Stanowisko

przewodniczący zarządu Jad Waszem (1972–1993)

Odznaczenia
Medal „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” I klasy (ZSRR)

Jicchak Arad (hebr. ‏יצחק ארד‎), ur. jako Icchak Rudnicki, ps. „Tolka” (ur. 11 listopada 1926 w Święcianach, zm. 6 maja 2021 w Tel Awiwie)[1] – izraelski wojskowy, generał (tat alluf), historyk, przewodniczący zarządu instytutu Jad Waszem w latach 1972–1993.

Urodził się na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, część dzieciństwa spędził w Warszawie. Od młodości był związany z ruchem syjonistycznym. Krótko po rozpoczęciu niemieckiej okupacji uciekł wraz z siostrą do radzieckiej strefy okupacyjnej. Po inwazji Niemiec na ZSRR znalazł się w getcie w Święcianach. Uciekłszy zeń w 1943 roku, dołączył do radzieckiej partyzantki. Po ponownym zajęciu Kresów i Litwy przez Armię Czerwoną uczestniczył przez pewien czas w zwalczaniu litewskiego ruchu niepodległościowego, współpracując, a według innych źródeł służąc bezpośrednio w strukturach NKWD. Wiosną 1945 roku nielegalnie przedostał się do Polski, skąd po kilku miesiącach wyemigrował do Palestyny. W szeregach Hagany, a następnie Sił Obronnych Izraela walczył w wojnie o niepodległość Izraela oraz w późniejszych wojnach między Izraelem a państwami arabskimi. Służbę wojskową zakończył w randze generała brygady. Następnie poświęcił się badaniu historii Zagłady Żydów. Był wieloletnim przewodniczącym zarządu Jad Waszem, autorem licznych książek i artykułów, wykładowcą uniwersyteckim.

W 2006 roku został oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych podczas służby w szeregach radzieckiej partyzantki i NKWD. Dochodzenie, które litewska prokuratura prowadziła w jego sprawie, zostało jednak umorzone w 2008 roku z powodu braku dowodów winy.

Życiorys

Młodość

Urodził się jako Icchak Rudnicki w Święcianach na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Był synem Chai i Izraela Mendla Rudnickich. Na co dzień w domu rodzinnym posługiwano się jidysz, niemniej Icchak znał dobrze język polski oraz był zaznajomiony z polską kulturą[2].

Przed wybuchem II wojny światowej rodzina Rudnickich przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec znalazł zatrudnienie jako kantor w synagodze[3]. Chaja zajmowała się w tym czasie domem i dziećmi. Icchak uczęszczał do szkoły, w której językiem wykładowym był hebrajski[1]. Po latach wspominał, że już będąc dzieckiem zetknął się z przejawami antysemityzmu[2].

W okresie międzywojennym należał do młodzieżowej organizacji syjonistycznej „Ha-No’ar ha-Cijoni”[2].

II wojna światowa

Po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na Polskę pozostał w Warszawie, gdzie wraz z rodziną przeżył oblężenie miasta[3]. W obliczu narastających szykan i represji, którymi niemieccy okupanci poddawali ludność żydowską, rodzice zdecydowali, aby wysłać Icchaka i jego dwa lata starszą siostrę Rachelę do dziadków w Święcianach[1][4]. Miasto znajdowało się podówczas w radzieckiej strefie okupacyjnej. 24 grudnia 1939 roku rodzeństwo nielegalnie przekroczyło niemiecko-radziecką linię demarkacyjną[4].

W Święcianach uczęszczał do szkoły z językiem rosyjskim jako językiem wykładowym, w której uczniów poddawano intensywnej indoktrynacji w duchu marksistowsko-leninowskim[5]. W swej wydanej w 1979 roku autobiografii wypowiadał się krytycznie o rządach radzieckich, wskazując, że doprowadziły one do likwidacji wszystkich niezależnych żydowskich instytucji i organizacji, a także spowodowały pauperyzację wielu Żydów[6]. W okresie okupacji radzieckiej kontynuował działalność w ruchu syjonistycznym, tym razem jednak w warunkach konspiracyjnych. Niemniej lata 1940–1941 wspominał jako „jeden z najszczęśliwszych okresów w swoim życiu”[7].

Po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 roku Święciany znalazły się pod okupacją niemiecką. Pod koniec września tegoż roku, gdy Niemcy i ich litewscy kolaboranci rozpoczęli przygotowania do masowych egzekucji Żydów na poligonie pod Nowymi Święcianami, Rudnicki wraz z grupą kolegów uciekł z miasta. Przez wiele dni błąkał się po okolicznych lasach, przez pewien czas przebywał także w getcie w Głębokiem. Odnaleziony przez siostrę, pod koniec grudnia 1941 roku powrócił do Święcian i zamieszkał w tamtejszym getcie[8].

Pracował jako robotnik przymusowy w warsztatach, w których naprawiano i konserwowano zdobyczną broń radziecką[1]. Wstąpił do podziemnej organizacji, która działała w getcie. Początkowo zajmował się gromadzeniem broni oraz pozyskiwaniem w Judenracie funduszy na jej zakup[9][10]. Docelowo jego organizacja dążyła, aby w momencie rozpoczęcia przez Niemców likwidacji getta wywołać zbrojne powstanie, które umożliwiłoby jak największej liczbie Żydów ucieczkę do lasu, gdzie zamierzano zawczasu przygotować obóz dla uciekinierów[11]. Planów tych jednak nie zrealizowano. W lutym 1943 roku, zdając sobie sprawę, że całkowita likwidacja getta jest nieuchronna, Rudnicki wraz z grupą towarzyszy ze święciańskiej konspiracji postanowił uciec do lasu. Ukrywali się tam na własną rękę przez blisko dwa miesiące. W tym czasie udał się do getta wileńskiego, gdzie nawiązał kontakty z przywódcami Farejnikte Partizaner-Organizacje. Ostatecznie wiosną 1943 roku jego grupa dołączyła do radzieckiej partyzantki[12].

Rudnicki służył początkowo w oddziale im. Czapajewa, wchodzącym w skład partyzanckiej brygady im. Woroszyłowa, którą dowodził Fiodor Markow[13]. Później dołączył do oddziału „Żalgiris” złożonego z przerzuconych zza linii frontu litewskich komunistów (gdy ten został przekształcony w brygadę, znalazł się w składzie oddziału „Vilnius”)[14]. Jednostki te operowały w lasach wokół jeziora Narocz oraz na obszarze pomiędzy Kozianami i Hoduciszkami[12][15]. W ich szeregach w latach 1943–1944 walczył z Niemcami i ich kolaborantami, uczestnicząc m.in. w akcjach wymierzonych w transport kolejowy[12][15]. Na rozkaz dowództwa przyjął konspiracyjne nazwisko „Anatolij Kunicki”; w ten sposób narodził się jego partyzancki pseudonim „Tolka” (zdrobnienie imienia Anatolij), którego używał także po wojnie[16]. W swej autobiografii twierdził, że musiał sobie radzić z antysemityzmem swoich towarzyszy z brygady Markowa[a]. Za walkę w partyzantce został odznaczony medalem „Partyzantowi Wojny Ojczyźnianej” pierwszej klasy[17].

Gdy wojska radzieckie ponownie zajęły Kresy i Litwę, przez pewien czas służył „pod jurysdykcją Armii Czerwonej i NKWD”. Na przełomie 1944 i 1945 roku miał pełnić służbę na Wileńszczyźnie oraz w okolicach Kowna[18]. Ten epizod w jego życiorysie pozostaje najbardziej kontrowersyjny i trudny do wytłumaczenia[19][20]. Według źródeł litewskich Rudnicki był w tym okresie etatowym pracownikiem radzieckich służb specjalnych, pełniącym funkcję pełnomocnika okręgowego wydziału NKWD w gminie Hoduciszki[19]. On sam zaprzeczał jednak jakoby był etatowym funkcjonariuszem NKWD, przyznając jedynie, że NKWD wykorzystywało jego dawny oddział partyzancki do różnych zadań[19][20]. W swoich wspomnieniach opisywał je jako „zwalczanie wrogich elementów”, w tym przede wszystkim „litewskich, nazistowskich kolaborantów”, „litewskich nacjonalistów”, a także niemieckich żołnierzy, którzy po rozbiciu swoich oddziałów usiłowali przedrzeć się na drugą stronę frontu[21]. Andrzej Żbikowski podkreślał, że rekrutowanie byłych partyzantów było w tym czasie standardową praktyką NKWD, stąd trudno przesądzać, do jakiego stopnia praca Rudnickiego w radzieckich organach bezpieczeństwa była kwestią jego własnego wyboru[19][20].

W czasie Zagłady straciło życie ponad 30 członków jego rodziny, w tym oboje rodziców[1][b]. Z najbliższej rodziny przeżyła siostra Rachela, która po wojnie wyemigrowała do Palestyny[22][c].

Kariera wojskowa i naukowa w Izraelu

Generał brygady i szef szkolenia oficerów Sił Obronnych Izraela (1970)

W kwietniu 1945 roku, zagrożony aresztowaniem przez władze radzieckie, nielegalnie przedostał się do Polski[d]. Zatrzymał się w Łodzi, odwiedził zrujnowaną Warszawę, przez pewien czas był także członkiem kibucu zorganizowanego przez syjonistyczną organizację „Gordonia”. W lipcu 1945 roku nielegalnie przekroczył granicę Polski, po czym – posługując się fałszywymi dokumentami – przez Czechosłowację i Austrię dotarł do Włoch. Stamtąd 12 grudnia 1945 roku na pokładzie statku „Hanna Senesh” przedostał się nielegalnie do Brytyjskiego Mandatu Palestyny[23][24].

W Palestynie przyjął nazwisko Arad i zamieszkał w kibucu Jagur. Początkowo jego głównym zajęciem była pomoc żydowskim uchodźcom w potajemnym przedostawaniu się na terytorium Palestyny. W 1946 roku wstąpił w szeregi Hagany. Ukończył kurs pilotażu, został także członkiem elitarnej formacji Palmach. Jako pilot przeprowadzał misje zwiadowcze i patrolowe. Po ogłoszeniu niepodległości przez Izrael (1948) rozpoczął służbę w Siłach Obronnych Izraela[25]. Walczył w I wojnie izraelsko-arabskiej (1948–1949), biorąc udział m.in. w operacjach „Nachszon” i „Chorew”, a także w bitwach o Jerozolimę[23]. W późniejszych latach walczył w wojnie sueskiej (1956) oraz w wojnie sześciodniowej (1967)[25].

W czasie I wojny izraelsko-arabskiej był ekspertem od wyburzeń i dywersji[23][26]. Później jego kariera wojskowa była związana z wojskami pancernymi[1][27]. Służył w 7 Brygadzie Pancernej, następnie był dowódcą 9. batalionu w 401 Brygadzie Pancernej (1954–1955). W 1956 roku, podczas działań na Synaju, został dowódcą batalionu pancernego 27 Brygady Pancernej. Następnie został mianowany zastępcą dowódcy 37 Brygady Pancernej, w latach 1962–1966 był szefem szkolenia w wydziale szkoleniowym, a w 1967 roku został szefem sztabu 36 Dywizji Pancernej[23]. W stan spoczynku przeszedł w 1972 roku w randze generała brygady. Był w tym czasie szefem szkolenia oficerów[22]. Powrócił do służby na trzy miesiące podczas wojny Jom Kipur (1973)[23].

Po zakończeniu kariery wojskowej poświęcił się badaniu historii Holokaustu. W 1968 roku, będąc jeszcze w czynnej służbie, podjął studia na Uniwersytecie Telawiwskim, uwieńczone uzyskaniem tytułu doktora filozofii na podstawie pracy o zagładzie getta wileńskiego. W latach 1972–1981 był wykładowcą tej uczelni. Wykładał także na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz gościnnie na uczelniach w USA[28].

Jest zaliczany do grona czołowych historyków Holokaustu[29]. Był jednym z pierwszych, którzy badali działalność żydowskiego ruchu oporu oraz zbrodnie dokonywane przez niemieckie Einsatzgruppen na tyłach frontu wschodniego[1]. Jego monografia poświęcona obozom zagłady akcji „Reinhard”: Bełżcowi, Sobiborowi i Treblince, uznawana jest za pracę „fundamentalną” dla opisywanego zagadnienia[30]. Równie wysoko oceniana jest jego monografia poświęcona gettu wileńskiemu[31]. Arad był także wydawcą i edytorem dokumentów źródłowych z okresu Zagłady, w tym anglojęzycznego wydania Dziennika Kazimierza Sakowicza[32].

W latach 1972–1993 pełnił funkcję przewodniczącego zarządu instytutu Jad Waszem[33]. Mimo że od 1967 roku Izrael nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z ZSRR i jego satelitami, Arad zdołał doprowadzić do nawiązania roboczej współpracy między Jad Waszem a instytucjami archiwalnymi z państw bloku wschodniego[1]. W okresie gdy zarządzał instytutem powstały tam m.in.: Dolina Zabitych Wspólnot, upamiętniająca ponad 5 tys. żydowskich wspólnot z różnych krajów Europy, które zostały zniszczone przez nazistów w czasie Zagłady, Plac Getta Warszawskiego z rzeźbą ku czci bojowników żydowskiego ruchu oporu (dłuta Nathana Raporta), a także Pomnik Dziecka Holokaustu (projektu Moshego Safdie)[33]. Po odejściu ze stanowiska pozostał związany z Jad Waszem, pełniąc m.in. stanowisko wiceprzewodniczącego rady instytutu[34].

Wypowiadał się przeciwko uznaniu Hołodomoru za zbrodnię ludobójstwa[35]. Był jednym z sygnatariuszy listu poparcia dla prof. Jana Grabowskiego, wystosowanego przez badaczy Holokaustu w związku z jego sporem z Redutą Dobrego Imienia – Polską Ligą przeciw Zniesławieniom (2017)[36]. Wypowiadał się krytycznie na temat nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej oraz późniejszej wspólnej deklaracji premierów Polski i Izraela (2018)[37].

7 czerwca 1993 roku Uniwersytet Mikołaja Kopernika przyznał mu tytuł doktora honoris causa[38].

Jego monografia The Holocaust in the Soviet Union została w 2009 roku nagrodzona przez amerykańską Jewish Book Council nagrodą National Jewish Book Award[39].

Oskarżenia o zbrodnie wojenne

W swej wydanej w 1979 roku autobiografii Arad opisywał m.in. swój udział w „akcjach zaopatrzeniowych” przeprowadzanych przez żydowską i radziecką partyzantkę w polskich i litewskich wsiach[40], w zbrojnym rajdzie na litewską wieś Girdėnai[41], a także w schwytaniu, torturowaniu i zamordowaniu oficera Armii Krajowej[42][e]. Wspominał ponadto, że w marcu 1945 roku uczestniczył w całodniowym starciu, podczas którego doszczętnie wybito oddział litewskich partyzantów[43].

W artykule z 22 kwietnia 2006 roku litewska gazeta „Respublika”, bazując m.in. na fragmentach wspomnień Arada, opisała jego służbę w partyzantce radzieckiej i NKWD, oskarżając go o współudział w mordach i grabieżach na polskiej i litewskiej ludności cywilnej[44]. W maju tegoż roku, po otrzymaniu materiałów z Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy, litewska prokuratura rozpoczęła dochodzenie w sprawie Arada[45]. Był podejrzewany o służbę w strukturach NKWD, popełnianie zbrodni na ludności polskiej i litewskiej podczas służby w radzieckiej partyzantce (w tym o uczestnictwo w masakrze w Koniuchach)[1][46], a także o udział w akcji rozbicia oddziału partyzanckiego „Tigras” Litewskiej Armii Wolności w marcu 1945 roku. Podobne oskarżenia wysunięto pod adresem Racheli Margolis i Fani Brancowskiej[47].

W odpowiedzi na te oskarżenia Arad konsekwentnie zaprzeczał jakoby kiedykolwiek zabił z zimną krwią jeńca lub osobę cywilną[1][19]. Twierdził, że nigdy nie sympatyzował z komunizmem, podkreślając, że wstąpił do radzieckiej partyzantki, gdyż dawała ona uciekinierowi z getta największą szansę na przeżycie. Zaprzeczał także jakoby był etatowym pracownikiem NKWD[19]. Utrzymywał ponadto, że w Koniuchach nie doszło do masakry, lecz do regularnej bitwy z proniemiecką samoobroną. Jego obrońcy byli przekonani, że za postawieniem mu zarzutów stały motywy polityczne. Podkreślali, że do momentu wszczęcia śledztwa przeciwko Aradowi niepodległa Litwa nie wniosła podobnych oskarżeń przeciwko jakiemukolwiek nie-Żydowi, a zwłaszcza przeciwko Litwinom – byłym kolaborantom, którzy współpracowali z Niemcami przy eksterminacji litewskich Żydów[1]. Antony Polonsky sugerował, że zarzuty mogły mieć związek z faktem, że Arad jako członek specjalnej komisji historycznej, która badała dzieje Litwy pod okupacją niemiecką i radziecką, stanowczo wypowiadał się na temat współudziału Litwinów w Zagładzie[19].

Wszczęcie dochodzenia przeciwko Aradowi zostało przyjęte z oburzeniem przez władze Izraela i międzynarodowe organizacje żydowskie[19]. Ostatecznie postępowanie przygotowawcze, które prowadziła litewska prokuratura, zostało umorzone w 2008 roku ze względu na brak dowodów winy[20].

Prezydent Litwy Valdas Adamkus twierdził w swych wspomnieniach, iż wobec braku przekonujących dowodów, które świadczyłyby o winie Arada, osobiście wywarł nacisk na prokuraturę, aby ta zamknęła śledztwo. Chciał w ten sposób doprowadzić do normalizacji nadszarpniętych stosunków dyplomatycznych z Izraelem[48].

Życie prywatne

W czerwcu 1948 roku poślubił Michal (zm. 2015)[26], z którą miał troje dzieci (dwóch synów i córkę)[1].

Zmarł w maju 2021 roku w szpitalu w Tel Awiwie[1]. Został pochowany w kibucu Enat[26].

Publikacje

  • The Partisan: from the Valley of Death to Mount Zion (1979, ISBN 0-89604-011-9)
  • Ghetto in flames. The struggle and destruction of the Jews in Vilna in the Holocaust (1980, 1982, 1987, ISBN 0-89604-043-7)
  • Documents on the Holocaust: selected sources on the destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union (1982, 1989, 1999, ISBN 978-0-8032-1050-9, współautor)
  • Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps (1987, 1999, ISBN 0-253-34293-7)
  • The Einsatzgruppen reports: selections from the dispatches of the Nazi Death Squads’ campaign against the Jews July 1941 – January 1943 (1989, ISBN 978-0-89604-058-8)
  • The Holocaust in the Soviet Union (2009, ISBN 978-0-8032-2059-1)
  • In the shadow of the Red Banner: Soviet Jews in the war against Nazi Germany (2010, ISBN 978-965-229-487-6)
  • liczne artykuły na łamach „Yad Vashem Studies”

Uwagi

  1. ↑ Miał się on przejawiać m.in. dyskryminowaniem żydowskich partyzantów przy podziale broni i amunicji, wysyłaniem ich na niebezpieczne misje bez odpowiedniego uzbrojenia, niechęcią i brakiem pomocy ze strony partyzantów dla żydowskich cywilów-uciekinierów, którzy ukrywali się w lasach, czy wreszcie zakazem tworzenia oddziałów i pododdziałów złożonych wyłącznie z Żydów. Patrz: Arad 1979 ↓, s. 114–115, 118–121, 149.
  2. ↑ Chaja i Izrael Mendel Rudniccy pozostali w getcie warszawskim. Prawdopodobnie zostali zamordowani w obozie zagłady w Treblince w 1942 lub 1943 roku. Patrz Rogalewska 2016 ↓, s. 114.
  3. ↑ Joseph Berger podaje błędnie, że Rachela wraz z bratem uciekła ze Święcian na początku 1943 roku (patrz: Berger 2021 ↓, s. 27). W rzeczywistości pozostała w getcie do czasu jego likwidacji, lecz jako jedna z nielicznych, uniknąwszy śmierci w Ponarach, została przeniesiona do getta wileńskiego. W czasie jego likwidacji, która nastąpiła pod koniec września 1943 roku, wraz z grupą członków Farejnikte Partizaner-Organizacje uciekła do lasu i dołączyła do partyzantki (patrz: Arad 1979 ↓, s. 102, 146).
  4. ↑ Arad twierdził, że uciekł z ZSRR, gdyż nie chciał żyć w tym kraju, a ponadto jako syjonista marzył o emigracji do Palestyny. Z kolei według źródeł litewskich został karnie usunięty z szeregów NKWD za przestępstwa kryminalne i z tego powodu groziło mu aresztowanie. Patrz: Zychowicz 2008 ↓.
  5. ↑ Według litewskiej prokuratury ofiara była kapitanem Armii Krajowej i została zamordowana 1 maja 1944 roku. Nie udało się jednak ustalić jej personaliów. Patrz: Zychowicz 2008 ↓.

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Berger 2021 ↓, s. 27.
  2. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓, s. 113.
  3. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 113–114.
  4. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 114.
  5. ↑ Arad 1979 ↓, s. 24.
  6. ↑ Arad 1979 ↓, s. 22.
  7. ↑ Arad 1979 ↓, s. 24–25.
  8. ↑ Arad 1979 ↓, s. 38–52.
  9. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 115–116.
  10. ↑ Arad 1979 ↓, s. 76–78.
  11. ↑ Arad 1979 ↓, s. 76.
  12. ↑ a b c Rogalewska 2016 ↓, s. 116.
  13. ↑ Arad 1979 ↓, s. 113–114.
  14. ↑ Arad 1979 ↓, s. 120–122, 126–127.
  15. ↑ a b יצחק ארד. yadvashem.org. [dostęp 2021-12-01]. (hebr.).
  16. ↑ Arad 1979 ↓, s. 127.
  17. ↑ Arad 1979 ↓, s. 183.
  18. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 117.
  19. ↑ a b c d e f g h Zychowicz 2008 ↓.
  20. ↑ a b c d Rogalewska 2016 ↓, s. 124.
  21. ↑ Arad 1979 ↓, s. 180–181.
  22. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 119.
  23. ↑ a b c d e תא"ל ארד רובניצקי יצחק טולקה ז"ל. palmach.org.il. [dostęp 2021-12-01]. (hebr.).
  24. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 117–118.
  25. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 118–119.
  26. ↑ a b c Cnaan Liphshiz: Yitzhak Arad, partisan who led Israel’s Holocaust museum for decades, dies at 95. jta.org, 2021-05-07. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  27. ↑ Ofer Aderet: Holocaust Survivor and Former Yad Vashem Chairman Yitzhak Arad Dies at 94. haaretz.com, 2021-05-06. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  28. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 119–120.
  29. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 125.
  30. ↑ Kuwałek 2010 ↓, s. 10.
  31. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 121.
  32. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 120.
  33. ↑ a b Rogalewska 2016 ↓, s. 122.
  34. ↑ Holocaust survivor who led Yad Vashem memorial dies at 94. timesofisrael.com, 2021-05-06. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  35. ↑ Piotr Zychowicz: Izrael: głód to nie ludobójstwo. rp.pl, 2007-10-30. [dostęp 2021-11-30]. (pol.).
  36. ↑ Znani historycy z poparciem dla prof. Grabowskiego. jewish.pl, 2017-06-19. [dostęp 2021-11-30].
  37. ↑ Izraelski historyk: Polacy mordowali i wydawali Żydów. rp.pl, 2018-07-14. [dostęp 2021-12-07].
  38. ↑ Doktorzy honoris causa. umk.pl. [dostęp 2021-11-30].
  39. ↑ National Jewish Book Awards. Past Winners. jewishbookcouncil.org. [dostęp 2021-12-08]. (ang.).
  40. ↑ Arad 1979 ↓, s. 110–111, 118.
  41. ↑ Arad 1979 ↓, s. 158.
  42. ↑ Arad 1979 ↓, s. 161–162.
  43. ↑ Arad 1979 ↓, s. 182.
  44. ↑ Julius Girdvainis: The Expert with Blood on his Hands. defendinghistory.com, 2006-04-22. [dostęp 2021-11-30]. (ang.).
  45. ↑ Dėl sovietų partizanų būrio „Vilnius” nusikaltimų II-ojo PK metais ikiteisminio tyrimo dalis Yizthako Arado atžvilgiu nutraukta. prokuraturos.lt, 2008-09-24. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).
  46. ↑ Dėl Lietuvos Žydų Bendruomenės Atviro Laiško. prokuraturos.lt, 2008-07-31. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).
  47. ↑ Rogalewska 2016 ↓, s. 123.
  48. ↑ Ričardas Čekutis: Užsienio tarno išpažintis. respublika.lt, 2011-07-11. [dostęp 2021-11-30]. (lit.).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

SU Medal To a Partisan of the Patriotic War 1st class ribbon.svg
Ribbon bar of the Medal "To a Partisan of the Patriotic War" 1st class‎. 2nd variant (after 19 jun 1943). The Soviet Union (USSR).
Yitzhak Arad I.jpeg
(c) IDF Spokesperson's Unit, CC BY-SA 3.0
קצין חינוך ראשי תא"ל יצחק ארד
Yitshak arad 2016.jpg
Autor: Ehud Amir, Licencja: CC BY-SA 4.0
Itzhak Arad 2016