Joanna Schaffgotsch

Joanna von Schaffgotsch

Joanna von Schaffgotsch z mężem, 1908
Data i miejsce urodzenia	29 kwietnia 1842 Poremba (obecnie dzielnica Zabrza)
Data i miejsce śmierci	21 czerwca 1910 Kopice

Joanna Schaffgotsch z domu Gryczik (warianty pisowni: Grycik, Gryzik, Griczyk) niem. Johanna Gräfin von Schaffgotsch, ur. 29 kwietnia 1842 w Porembie, obecnie dzielnicy Zabrza, zm. 21 czerwca 1910 w Kopicach)^[1] – dziedziczka fortuny Karola Goduli, nobilitowana w 1858 roku z dodaniem do nazwiska von Schomberg-Godulla, żona hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha.

Często określana mianem śląskiego Kopciuszka^[2] (jako spadkobierczyni po królu cynku, jakim był Karol Godula).

Życiorys

Rodzicami Joanny byli Johann, pochodzący z Radlina komornik (1803-1845)^[3] oraz Antonia z domu Hein (1807-1898)^[4]. Miała dwie siostry, zmarłą w latach dziecięcych - Elisabeth (1839-1843)^[5] oraz Caroline (1845-1884)^[6]

Po śmierci męża, Antonia, wraz ze swoimi dwiema córkami była w trudnej sytuacji finansowej, co spowodowało, że szybko zaczęła planować kolejne małżeństwo. Starsza córka Joanna przeszkadzała w planach małżeńskich Antonii ^[7]. W 1846 mała Joanna trafiła do domu Karola Goduli, gdzie opiekowała się nią służąca Emilia Lukas, przyjaciółka Antonii^[8].

Karol Godula zmarł 6 lipca 1848. Zgodnie z testamentem jego główną spadkobierczynią została 6-letnia wówczas Joanna^[1][7], a fortuna, jaką zgromadził śląski przedsiębiorca była jedną z największych w dziejach Górnego Śląska. Joanna odziedziczyła: 4 kopalnie galmanu i połowę udziału w kolejnej, 6 kopalni węgla, 4 majątki ziemskie – Szombierki-Orzegów, Bobrek, Bujaków oraz Chudów-Paniówki – łącznie prawie 70 tysięcy mórg pola i prawie 3,5 tys. mórg lasu. Swoim siostrzeńcom Godula zapisał jedynie legaty pieniężne w kwocie 200 tys. talarów. Mając na uwadze bezpieczeństwo Joanny (zgodnie z testamentem majątek przeszedłby w ręce krewnych Goduli po bezpotomnej śmierci Joanny), wyznaczył w testamencie jej opiekunów: swojego przyjaciela Maksymiliana Schefflera, Jana Fryderyka Fincklera, Emilię Lucas i kilku innych współpracowników^[1]. Joannę wywieziono do Wrocławia, gdzie w klasztorze urszulanek kontynuowała naukę. W 1849 Joanna wraz z Emilią Lucas wróciły do Szombierek, tu zamieszkały w pałacu Goduli. Dalszą naukę Joanny prowadziła zatrudniona w tym celu dyplomowana nauczycielka z Wiednia Amalia Porsanner von Ehrenthal^[1]. W tym czasie krewni Goduli coraz silniej dążyli do obalenia testamentu. Scheffler obawiając się o życie Joanny, ponownie wywiózł ją do Wrocławia, do klasztoru urszulanek. Po zakończeniu nauki, Joanna zamieszkała razem z Schefflerem w jego willi we Wrocławiu. Tam prawdopodobnie poznała Hansa Ulryka Schaffgotscha, swojego przyszłego męża^[7]. Scheffler wystarał się również o nobilitację Joanny^[1]. 6 października 1858 roku Król Prus Fryderyk Wilhelm IV Hohenzollern nadał jej szlachectwo zmieniając nazwisko na Gryzik von Schomberg-Godula i nadał herb. Znalazły się w nim błękit i złoto, barwy Górnego Śląska oraz kupla.

15 listopada 1858 Joanna została żoną hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha z Cieplic (w 7. pokoleniu potomka generała Hansa Ulryka Schaffgotscha i piastowskiej księżniczki z Brzegu Barbary Agnieszki). Uroczystość miała miejsce w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Bytomiu. Wcześniej, 23 października tego samego roku przyszli małżonkowie podpisali w pałacu Szombierkach kontrakt ślubny^[1]. Małżeństwo Hansa Ulryka i Joanny Gryzik von Schomberg-Godulla zapoczątkowało górnośląską linię rodu Schaffgotschów^[7].

Hansa Ulryka i Joannę różniło wiele rzeczy – on raczej niemajętny (rodową fortunę odziedziczył stryj), z historycznej arystokracji i koligacjami z europejskimi dynastiami, a ona córka służącej, ale za to bardzo bogata, niedawno nobilitowana. Choć mariaż był planowany, to okazał się udany. Zaraz po uroczystości zaślubin małżonkowie zamieszkali w willi Schefflera przy obecnej ulicy Ogrodowej we Wrocławiu, a następnie przeprowadzili się do domu przy obecnej ulicy Świdnickiej (1860 r.). W 1859 roku prawni opiekunowie Joanny zakupili dla małżonków majątki w Kopicach, Chudowie i Paniowach. Ośrodkiem posiadłości Schaffgotschów został pałac w Kopicach – jedna z najwspanialszych rezydencji na Śląsku, w połowie XIX wieku^[1][7]. W 1865 Joannę uznano za pełnoletnią, a tym samym zdobyła ona prawo do dysponowania swoim majątkiem, co czyniła z wielkim sukcesem (jej mąż utrzymywał się z posagu)^[1].

Joanna urodziła czworo dzieci: Hansa Karla (1859-1917)^[9], Clarę Hedwigę (1860-1930)^[10], Elisabeth (1862-1952) i Eleonorę (1864-1939)^[11].

W 1864 Joannę nominowano na damę honorową bawarskiego orderu Teresy^[1].

Zmarła 21 czerwca 1910 w swojej rezydencji w Kopicach. Pochowano ją w mauzoleum rodzinnym obok miejscowego kościoła. W 1945 żołnierze Armii Czerwonej wyciągnęli stamtąd ciało jej i męża i sprofanowali. Zwłoki zostały następnie pochowane w zbiorowej mogile obok mauzoleum.

28 października 2019 dokonano ekshumacji hrabiny Joanny Schaffgotsch i jej rodziny do grobowca^[12].

20 czerwca 2020 roku odbył się ponowny pochówek Joanny i jej męża w odrestaurowanym kopickim mauzoleum^[13].

Posiadłości Schaffgotschów^[7]

Pałac w Bytomiu-Szombierkach (zdjęcie archiwalne)

Główną posiadłością Joanny i Hansa Ulryka był pałac w Kopicach otoczony 54-hektarowym parkiem. Schaffgotschowie posiadali również zamek w Chudowie (traktowany jako miejsce do wypoczynku) oraz pałac w Bytomiu-Szombierkach, wybudowany przez Karola Godulę, a odziedziczony przez Joannę. Małżeństwo zarządzało ogromnym majątkiem, w skład którego wchodziły m.in.:

• huta cynku Godulla w Orzegowie, wybudowana w 1854, czynna do 1919,
• kopalnia węgla kamiennego Hohenzollern (później Szombierki) w Bytomiu-Szombierkach, otwarta w 1870,
• kopalnia węgla kamiennego Paulus (Paweł), założona w 1842, połączona w 1844 z wybudowaną przez Karola Godulę kopalnią Orzegów,
• kopalnia węgla kamiennego Gräfin Johanna (Bobrek),
• kopalnia węgla kamiennego Bujaków w Orzeszu, założona w 1844,
• kopalnia węgla kamiennego Kleofas w Katowicach, założona w 1840,
• kopalnia węgla kamiennego Lithandra (później Wanda) w Rudzie Śląskiej – Nowym Bytomiu, założona w 1830,
• kopalnia węgla kamiennego Gotthard (później Karol), uruchomiona, a w latach 1873–1877,
• kopalnia rud cynku Elizabeth w Bytomiu-Bobrku,
• kopalnia rud cynku Maria w Bytomiu-Miechowicach,
• koksownia w Orzegowie, zbudowana 1900-1903,
• koksownia w Zdzieszowicach.

W 1905 zakłady przemysłowe Schaffgotschów zostały przekształcone w spółkę Gräflich Schaffgotsche Werke, z kapitałem 50 mln marek, z czego 49,98 mln należało do Joanny. W 1906 Joanna podzieliła swoje udziały w spółce pomiędzy dzieci (2/5 dla Hansa Karola i po 1/5 dla Klary, Elżbiety i Eleonory^[1]).

Fundacje Schaffgotschów

Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie byli fundatorami wielu kościołów, kaplic, szkół, ochronek. Wspomagali biednych, sieroty, bezdomnych. W 1857 zorganizowali kasę zapomogową dla pracowników hut cynku. Po śmierci Joanny działalność tą kontynuowała spółka akcyjna Gräflich Schaffgotsche Werke. W 1911 roku zorganizowała ona w Szombierkach (potem w Goduli i Orzegowie) kuchnię mleczną, gdzie wszystkie matki mogły dostać raz w tygodniu odżywki dla dzieci i bezpłatnie korzystać z opieki lekarskiej^[7][1].

Wśród wielu obiektów fundowanych lub dotowanych przez Joannę i Hansa Ulryka Schaffgotsch są:

• w Bytomiu: kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szombierkach, kościół św. Rodziny w Bobrku, kaplica pw, św. Józefa w Szombierkach, kolonia Bobrek w Bobrku (rejon obecnych ulic Konstytucji i Zabrzańskiej), osiedle robotnicze w Szombierkach (przy obecnych ulicach Modrzewskiego, Piątka, Witosa i Włodarskiego), kolonia Zgorzelec w Łagiewnikach,
• w Katowicach: klasztor oo. franciszkanów w Panewnikach,
• w Kopicach: szkoła,
• w Mikołowie: kościół w Bujakowie, kościół w Paniówkach,
• w Rudzie Śląskiej: kościół św. Michała Archanioła w Orzegowie, kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Goduli, szpital św. Joanny w Goduli, klasztor ss elżbietanek z przedszkolem i przytułkiem dla bezdomnych w Goduli, szkoła w Goduli, szkoła w Chebziu, kolonia Nowy Orzegów w Orzegowie (m.in. przy obecnych ulicach Bytomskiej, Czapli, Hlonda, Królowej Jadwigi), osiedle robotnicze Hofrichter w Goduli (m.in. przy ulicach Czereśniowej, Goduli i Kolbego), osiedle robotnicze w Chebziu (obecne ulice Styczyńskiego, Nowobytomska i Szafranka),
• we Wrocławiu: Instytut dla Niewidomych, Dom Wychowawczy im. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, klasztor ss. szarytek.

Upamiętnienie

27 kwietnia 2007 roku odbyła się uroczystość nadania sztandaru i imienia hrabiny Joanny Gryzik von Schaffgotsch Szkole Podstawowej nr 3 w Rudzie Śląskiej^[14].

Joanna von Schaffgotsch w kulturze

• Pokład Joanny Gustawa Morcinka, to opowieść o fikcyjnej kopalni Arnold, zaczynająca się od wizyty hrabiny w nowo powstałym pokładzie nazwanym jej imieniem. Przez pierwszych kilka rozdziałów Hrabina jest bohaterką drugoplanową powieści.
• Joanna jest bohaterką komiksu Joanna i spółka wydanego w 2018 roku przez Regionalny Instyt Kultury w Katowicach. książka składa się z pięciu opowieści, której autorami są rysownicy i scenarzyści z województwa śląskiego: Daniel Gizicki, Marta Szudyga, Tomasz Kontny, Katarzyna Klas, Krzysztof Budziejewski, Artur Chochowski oraz Mikołaj Ratka (redaktor naczelny)^[15].
• Piosenka Jo Joanna, której autorką i wykonawczynią jest Jola Literska. Do piosenki stworzony został teledysk oparty na rysunkach z komiksu Joanna i spółka^[16].
• Janusz L. Dobesz, Irma Kozina, Maciej Mischok, Kopice : historia utraconego piękna, Katowice: Muzeum Śląskie, 2020, ISBN 978-83-65945-16-7

Galeria

• 

  Okładka pamiątkowego albumu z 1908 r. z herbami Hansa Ulricha i Joanny Schaffgotschów

• 

  Na Wzgórzu Uniwersyteckim UO w Opolu

• 

  (c) I, Pudelek, CC-BY-SA-3.0

  Mauzoleum w Kopicach, gdzie została pochowana

• 

  Zbiorowa mogiła, w której pochowano Schaffgotschów

• 

  Wnętrze mauzoleum rodziny Schaffgotsch w Kopicach

Przypisy

Bibliografia

• Janusz L. Dobesz, Irma Kozina, Maciej Mischok, Kopice : historia utraconego piękna, Katowice: Muzeum Śląskie, 2020, ISBN 978-83-65945-16-7, monografia Kopic.
• A. Kuzio-Podrucki, Das Haus Schaffgotsch. Das wechselvolle Schicksal einer schlesischen Adelsdynastie, Tarnowskie Góry 2009, ISBN 978-83-61458-32-6.
• A. Kuzio-Podrucki, Schaffgotschowie. Zmienne losy śląskiej arystokracji, Bytom 2007, ISBN 978-83-923733-1-5.
• A. Kuzio-Podrucki, P. Nadolski, D. Woźnicki, Herbarz bytomski, Bytom 2003, ISBN 83-86293-39-X.
• I. Twardoch, Z dziejów rodu Schaffgotschów, Ruda Śląska 1999, ISBN 83-910425-4-5.
• I. Twardoch, Geschichte des Geschlechts von Schaffgotsch, Ruda Śląska 2001, ISBN 83-910425-9-6.
• U. Schmilewski, Schaffgotsch, w: Neue Deutsche Biographie, Bd 22 (Rohmer-Schinkel), München 2005

Linki zewnętrzne

• Herb i dzieje w: Śląska szlachta i arystokracja;
• Pełna historia potomków Joanny Gryzik oraz historia Pałacu w Kopicach: Pałac w Kopicach
• Mauzoleum Kopice