Johan Turi

Johan Turi (fotografia Axela Malmströma, między 1910 a 1030)
Johan Turi: Obóz reniferów
Johan Turi: Wędrówka reniferów

Johan Turi, także Johan Thuuri lub Johan Thuri (ur. 10 marca 1854 w Kautokeino, Norwegia, zm. 30 listopada 1936 w parafii Jukkasjärvi, Szwecja) – pierwszy Saamski autor piszący o warunkach życia Saamów.

W związku z zajęciem Finlandii przez Rosję po wojnie ze Szwecją w 1809 roku i zamknięciem granic Finlandii Johan Turi przeniósł się podobnie jak wielu innych Saamów w XIX w. do Szwecji i osiedlił się w Talma sameby[1][2].

Przez wiele lat Johan Turi chciał napisać książkę o życiu górskich Saamów. Nigdy nie chodził do szkoły, ale nauczył się czytać i&bsp;pisać jako dorosły. Początkowo pisał w&bsp;języku fińskim, bo sądził, że Saamów było zbyt mało, by książka napisana w ich języku mogła odnieść sukces. Przeszedł jednak na pisanie w języku ojczystym, w północnosaamskim dialekcie z Kautokeino. Johan Turi spotkał się z niezrozumieniem otoczenia, uważającego takie przedsięwzięcie za niepotrzebne. W 1904 roku spotkał duńską autorkę Emilie Demant-Hatt, która chciała spędzić rok z górskimi Saamami. Pomógł jej urzeczywistnić to pragnienie, a ona w zamian za to zobowiązała się pomóc mu przy książce. Zamiar ten został urzeczywistniony w roku 1907. Johan Turi i Emilie Demant-Hatt przenieśli się wtedy do chaty nad jeziorem Torneträsk. On pisał, a ona dbała o dom, a także podtrzymywała jego chęć pracy. Kiedy Turi kilka miesięcy później ukończył pisanie, Emilie Demant-Hatt uporządkowała rękopis, który składał się z różnych zeszytów i luźnych kartek. Jej bliski przyjaciel Hjalmar Lundbohm, dyrektor zarządzający LKABKirunie, zadbał o jego wydanie. Książka otrzymała tytuł Muitalus Sámiid birra (Książka o życiu Saamów) i ukazała się w 1910 roku w Kopenhadze. To pierwsze wydanie zawiera tekst saamski wraz z tłumaczeniem Emilie Demant-Hatt na język duński oraz własnoręczne ilustracje Turiego. W 1917 roku książka została opublikowana w przekładzie szwedzkim Svena Karléna i K. B. Wiklunda[3]. Muitalus sámiid birra została także przetłumaczona na język angielski, niemiecki, węgierski, japoński, włoski, francuski i fiński.

Druga książka Johana Turiego Från fjället (Z gór) została opublikowana w 1931 roku. Zawiera ona wspomnienia Turiego z&bsp;polowań i towarzyszenia wędrówkom reniferów, a także z dwóch długich wypraw odbytych w towarzystwie angielskiego pisarza i poszukiwacza przygód Franka Hedgesa Butlera i fotografa Borga Mescha. Pierwsza z tych wyprawa odbyła się zimą 1913 r. i wiodła z Kiruny do fiordu Porsangerfjord w Norwegii. Druga odbyła się zimą 1914 r. i wiodła do Pieczengi w Rosji. Podczas nich Johan Turi pełnił nie tylko funkcję tłumacza, lecz był praktycznie wszystkim. Podczas pierwszej podróży Frank Butler całkowicie przywykł do warunków arktycznych. Johan Turi opisuje między innymi, w jaki sposób on i Borg Mesch próbowali nauczyć Butlera jazdy na nartach: trzymając go między sobą zjeżdżali z długiego łagodnego stoku. Turi pisze: „Ale ja byłem niemal przerażony, że jeśli ten wysoki, tęgi mężczyzna wywróci się na mnie, to mnie zmiażdży jak mały liść.” Tekst Turiego w formie dokładnie takiej, jak on go zapisał, przeplata się w książce ze szwedzkim tłumaczeniem Anny Thuresdotter Bielke[4].

Wspólnie z o 31 lat młodszym bratankiem Perem Turim Johan Turi jest autorem tomu Lappish texts (Teksty lapońskie), opublikowanego w roku 1918/19 w Kopenhadze przez Emilie Demant-Hatt i K. B. Wiklunda. Saamskie teksty obu autorów są w nim prezentowane równolegle z tłumaczeniem na język angielski. Stosowaną przez Turiego własną pisownię K. B. Wiklund znormalizował według norm ortografii obowiązujących dla języka saamskiego w Norwegii, a Per dokonał w tekstach Turiego niewielkich zmian interpunkcji[5].

W 1934 roku Johan Turi został odznaczony Złotym Medalem Królewskim za zasługi na polu literackim[6].

Przypisy

  1. Edlund Lars-Erik; Frängsmyr Tore (red.): Norrländsk uppslagsbok: ett uppslagsverk på vetenskaplig grund om den norrländska regionen. Bd 4, [Regio-Övre], Norrlands univ.-förl.: Umeå 1996, ISBN 91-972484-2-8, s. 254.
  2. Mikael Svonni: Samernas förste författare (data dostępu10 lutego 2011).
  3. Johan Turi, Sven Karlén, Karl Bernhard Wiklund: En bok om samernas liv, Två förläggare: Umeå 1987[1917] (Norrländska skrifter), ISBN 91-85920-25-8.
  4. Johan Turi: Från fjället, Gleerup: Lund 1931.
  5. Johan Turi, Per Turi: Lappish texts, København 1918–1919 (Det Kgl. Danske Videnskabernes Selskabs Skrifter; 7. historisk og filosofisk Afdelning; 4:2Lapparne och deras land).
  6. Bo Lundmark: Johan Turi, en samisk nationalskald (Johan Turi, lapoński bohater narodowy; data dostępu 10 lutego 2011).

Dalsza literatura

  • Frank Hedges Butler: Through Lapland with skis & reindeer: with some account of ancient Lapland and the Murman coast, Fisher Unwin: London 1917
  • Kristin Kuutma: Collaborative Ethnography before Its Time: Johan Turi and Emilie Demant-Hatt, w: „Scandinavian Studies” 2003
  • Trulig same skrev klassiker, w: „Språktidningen” nr 5 z 7 października 2010, ISSN 1654-5028, s. 15

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Johan Turi, Muitalus sámiid birra.jpg
Tale of the life of Sami people
Johan Turi Rajd.jpg
Raindeer "Rajd" by Johan Turi
Porträtt av Johan Turi - SSME031007.jpg
Autor: Axel Malmström , Licencja: CC0
Portrait of Johan Turi (1854-1936). He was the first Sami author who wrote about Sami life and conditions. 1910-1930 PHOTOGRAPHER: Axel Malmström. PHOTO ID: E 31007 Stockholm City Museum.