Johannes Falkenberg

Johannes Falkenberg
Data urodzenia

ok. 1365

Data i miejsce śmierci

ok. 1435
Legnica

Inkwizytor
Okres sprawowania

1411

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Inkardynacja

dominikanie

Johannes Falkenberg (ur. ok. 1365[1], zm. ok. 1435 w Legnicy) – dominikanin, inkwizytor, autor antypolskiego paszkwilu Satyra przeciw herezji i innym nikczemnościom Polaków i ich króla Jagiełły[2].

Życiorys

Data i miejsce urodzenia

Miejsce urodzenia Falkenberga nie zostało w sposób ostateczny ustalone[3]. Wedle relacji Jana Długosza dominikanin urodził się w Kamieniu Pomorskim[4]. Spośród innych hipotetycznych miejscowości wymienia się m.in. Gdańsk, Złocieniec (wówczas Falkenberg nad Drawą) i miejscowość Falkenberg nad rzeką Elster[5]. Historyk Edward Rymar sygnalizował możliwość pochodzenia Falkenberga z Pomorza Zachodniego bądź Nowej Marchii[4]. Niektóre współczesne opracowania biograficzne informują, że urodził się w saskiej rodzinie mieszczańskiej[2]. Biograf Falkenberga, Tomasz Kalisz, uznaje trop saski za najbardziej przekonujący[6]. Za przybliżoną datę urodzenia uznaje się lata 1364-1365[6].

Wczesne lata i okres studiów

Falkenberg rozpoczął edukację najprawdopodobniej w szkole miejsko-parafialnej w swojej rodzinnej miejscowości[7]. Najpóźniej w 1379 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie w Pradze[8]. W 1381 roku uzyskał stopień bakałarza[9]. W 1384 roku, wciąż w Pradze, zdobył stopień magistra[10]. Następnie podjął na tej samej uczelni studia prawnicze, lecz po około roku opuścił Pragę i przeniósł się do Wiednia, gdzie kontynuował naukę. Tam studiował teologię, wykładając jednocześnie sztuki wyzwolone[11]. Na następne kilka lat Falkenberg znika z przekazów źródłowych, pojawiając się ponownie w 1399 roku w Kolonii, już jako osoba duchowna-dominikanin[12]. W międzyczasie, prawdopodobnie właśnie w Kolonii, zdobywa tytuł doktora teologii[13].

Okres krakowski

Od około 1403 do 1410 roku sprawował urząd regensa w dominikańskim studium generale w Krakowie[14]. Tam daje się poznać jako kontrowersyjny polemista, wdający się w spory doktrynalne m.in. z biskupem Piotrem Wyszem i Mateuszem z Krakowa[13]. W owym czasie do jego obowiązków jako regensa należały m.in. kontrola kształcenia w dominikańskiej szkole wyższej i formacja duchowa braci zakonnych[15]. Cieszył się wówczas wysoką estymą jako teolog, o czym świadczy m.in. fakt, że Rada Miejska Krakowa zwracała się do niego o oficjalne porady natury etyczno-religijnej w kwestiach zarządzania miastem[16].

Na okres krakowski przypada napisanie przez Falkenberga traktatu De monarchia mundi, będącego ostrą polemiką z tezami zawartymi w traktatach O praktykach kurii rzymskiej Mateusza z Krakowa i Speculum aureum Piotra Wysza. W swoim traktacie Falkenberg bronił nieomylności papieża, przedstawiał Kościół zachodni jako wzór do naśladowania dla wschodniego, ponadto nie omieszkał osobiście zaatakować Mateusza z Krakowa, oskarżając go o herezję. Oskarżony uczony wytoczył Falkenbergowi w Rzymie proces, w wyniku którego dominikanin musiał przeredagować swój traktat i usunąć z niego ataki na Mateusza[17].

Na soborach

Falkenberg oficjalnie do 1410 roku pozostawał regensem dominikanów w Krakowie, de facto opuścił jednak miasto i już w 1407 roku wykładał teologię na Uniwersytecie Praskim[18]. W Pradze przebywał do 1409 roku, w międzyczasie diametralnie zmieniając swoje poglądy nt. Kościoła ; z pozycji pro-papieskich przesunął się na koncyliarystyczne. Wydał wówczas między innymi traktat De renuntiatione papae, w którym wzywał do wypowiedzenia posłuszeństwa papieżowi Grzegorzowi XII[19].

W 1409 pojawił się na soborze w Pizie, skąd prawdopodobnie rozesłał do uczonych Uniwersytetu w Wiedniu traktat polemizujący z tezami Stanisława ze Skarbmierza nt. wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej. Falkenberg oskarżał ponadto na kartach traktatu Władysława Jagiełłę o bratanie się z poganami i wzywał do walki z nim[20].

Od około 1411 do 1414 roku sprawował urząd inkwizytora na Saksonię i Turyngię, będąc jednocześnie przeorem w Warburgu[21].

Konstancja i spór z delegacją polską

W 1415 pojawił się na soborze w Konstancji, gdzie uczestniczył w kilku głośnych sporach[a], spośród których największą sławę przyniósł mu skandal związany z Satyrą przeciw herezji i innym nikczemnościom Polaków i ich króla Jagiełły[22]. W spór polsko-krzyżacki w Konstancji Falkenberg zaangażował się w 1416 roku. Wówczas napisał i opublikował na zlecenie prokuratora krzyżackiego Piotra z Ornety cztery traktaty[b] skierowane przeciwko Pawłowi Włodkowicowi i jego koncepcji wojny sprawiedliwej[23]. Delegacja polska z Włodkowicem na czele ustosunkowała się do argumentów Falkenberga i spór mieścił się w granicach ówczesnych norm dyskusji do momentu, w którym delegacji polskiej przedłożono Satyrę[c] - napisany kilka lat wcześniej (zapewne między 1410 a 1412 rokiem) paszkwil Falkenberga na Jagiełłę i Polaków[24]. Wzburzony porażką Zakonu Krzyżackiego pod Grunwaldem napisał tekst zachęcający do walki przeciwko Polsce, w którym przedstawia kraj Słowian jako świątynię pogaństwa, wysługującą się bożkom ziemię niewiernych, przeciw którym zaleca walkę jako dzieło Chrystusowe. Wzywał do wytępienia Polaków, obiecując w zamian życie wieczne[1].

Kwestią dzisiaj niewyjaśnianą pozostaje, w jaki sposób i w jakim celu paszkwil Falkenberga pojawił się w Konstancji i został upubliczniony stronie polskiej. Paweł Włodkowic oskarżył stronę krzyżacką o zlecenie Falkenbergowi napisania tekstu. Piotr z Ornety, prokurator krzyżacki, sugerował, że dominikanin napisał Satyrę z własnej inicjatywy. Z pewnością do jej publikacji na soborze doszło wbrew woli autora. Historyk Tomasz Kalisz wysuwa przypuszczenie, że paszkwil upubliczniła celowo strona krzyżacka, aby sprowokować wzburzenie Polaków i obrócić ich ataki soborowe przeciwko osobie Falkenberga, co miało odwrócić uwagę od meritum toczącego się sporu[25].

W styczniu 1417 delegacja polska złożyła na soborze oficjalny pozew przeciwko Falkenbergowi, zarzucając mu herezję oraz zniesławienie króla oraz narodu polskiego. Komisja wiary zawiązana w celu rozpatrzenia sprawy dopatrzyła się 11 przewinień dominikanina, przychyliła się do wniosku Polaków, potępiła Satyrę i nakazała jej publiczne spalenie. W wyniku sprzeciwu stronnictwa burgundzkiego do wykonania wyroku wówczas nie doszło. W międzyczasie sprawą Falkenberga zajęła się także kapituła generalna zakonu dominikańskiego obradująca w Strasburgu. Władze zakonu potępiły dziełko, a autora skazały na karę wiecznego więzienia (perpetuo carceri). Wskutek tego Falkenberg został aresztowany w Konstancji. Dalsze starania delegacji polskiej doprowadziły do ponownego potępienia Satyry przez komisję wiary. Ostatecznie papież Marcin V uwięził Falkenberga w zamku św. Anioła w Rzymie. Dominikanin opuścił więzienie w 1424 roku, po kilkukrotnym publicznym (m.in. w obecności delegacji polskiej) odwołaniu tez zawartych w paszkwilu[26][27][28].

Dalsze losy

Na przełomie 1429 i 1430 roku Falkenberg znajdował się w Toruniu. Był wówczas współpracownikiem inkwizytora Piotra Wichmanna. Tam zaangażowany był w spór pomiędzy dominikanami a miejscowym proboszczem. Po wygnaniu dominikanów z Torunia przez pewien czas przebywał w Kamieniu Pomorskim, być może także w Gdańsku i Malborku. Później, do ok. 1434/1435 roku uczestniczył w soborze w Bazylei. Ostatnim poświadczonym źródłowo miejscem pobytu Falkenberga był Wrocław, gdzie ponownie zaangażował się w lokalny konflikt między zakonem dominikanów a miejscowymi klerykami. W toku tego sporu zdążył jeszcze opublikować traktat w obronie Zakonu[29].

Śmierć

Według Jana Długosza Falkenberg umarł w Legnicy podczas powrotu z soboru w Bazylei. Do tej tezy przychyla się większość badaczy, choć za miejsce śmierci Falkenberga podaje się też niekiedy Wrocław. Za datę śmierci przyjmuje się rok 1435[30].

Wybrana twórczość

  • Iudicium de aedificandis domis pro meretricibus
  • De monarchia mundi
  • Defensio operis de monarchia mundi adversus Matthaeum Cracoviensem
  • De renuntiatione papae
  • Quaestio ad Universitatem Viennensem missa
  • Determinatio contra fratrem Iohannem Schweydeler de Patczkov de conventu hospitali s. Iohannis Hierosolymitani
  • Satira contra hereses et cetera nephanda Polonorum et eorum regis Jaghel
  • Liber de doctrina potestatis papae et imperatoris contra Paulum Vladimiri
  • Tractatus aciipe gladium
  • Tractatus pro defensione Ordinis Praedicatorum[31][d]

Uwagi

  1. ↑ M.in. procesie Jeana Petita wbrew stanowiskom Johannesa Gersona i Pierre'a d'Ailly'ego reprezentował pogląd, że tylko Kościołowi, względnie papieżowi – natomiast nigdy biskupom – przysługuje prawo do potępiania poszczególnych twierdzeń jako heretyckich.
  2. ↑ Veteres relegentes historias ; Accipe gladium ; Confortamini ; In novissimis diebus
  3. ↑ Tytuł oryginalny brzmiał: Satira contra hereses et cetera nephanda Polonorum et eorum regis Jaghel (Kalisz, 2021, s. 89)
  4. ↑ Tomasz Kalisz wyodrębnia w aneksie do biografii Falkenberga(Kalisz, 2021, s. 113-122) 29 zachowanych i niezachowanych tekstów jego autorstwa, wraz z incipitami, sygnaturami rękopisów i odnośnikami do wydań drukiem.

Przypisy

  1. ↑ a b Jan Piskorski, Polska-Niemcy. Blaski i cienie tysiącletniego sąsiedztwa. Warszawa 2017, s.72.
  2. ↑ a b Praca zbiorowa, Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia. Warszawa 1968, s. 121
  3. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 19.
  4. ↑ a b Kalisz 2021 ↓, s. 20.
  5. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 19-22.
  6. ↑ a b Kalisz 2021 ↓, s. 22.
  7. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 27-28.
  8. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 29.
  9. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 28.
  10. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 30.
  11. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 30-31.
  12. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 35.
  13. ↑ a b Kalisz 2021 ↓, s. 39.
  14. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 109.
  15. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 42.
  16. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 40-43.
  17. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 53-57.
  18. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 61.
  19. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 61-63.
  20. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 74-78.
  21. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 110.
  22. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 83-95.
  23. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 85.
  24. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 88-89.
  25. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 89-92.
  26. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 92-95.
  27. ↑ Jan Tyszkiewicz, Karol Mórawski, Krzyżacy Książka i Wiedza Warszawa 1973, s.285.
  28. ↑ Józef Wójcicki, Dzieje Polski nad Bałtykiem. Książka i Wiedza, Warszawa 1989 s. 65
  29. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 98-100.
  30. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 100-102.
  31. ↑ Kalisz 2021 ↓, s. 113-122.

Bibliografia

  • Tomasz Kalisz, Ego Praedicator. Zarys biografii Jana Falkenberga OP, Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, 2021, ISBN 978-83-7906-548-6.

Linki zewnętrzne