Jom Kipur

Jom Kipur
‏יוֹם כִּפּוּר‎

„Żydzi modlący się podczas Jom Kipur” (Jakub Weinles, przełom XIX i XX w.).
Dzień	10. dzień tiszri
Typ święta	pokutne
Religie	judaizm
Inne nazwy	Jom Kippur Jom Kipurim Jom ha-Kipurim („Dzień Pojednania”, „Dzień Pokuty”, „Dzień Przebłagania”), Joma

Jom Kipur^[1][2][3][4], Jom Kippur^[2][5] (hebr. ‏יוֹם כִּפּוּר‎^[3], jid. ‏יום־כּיפּור‎, Jomkiper, Jonkiper, Jinkiper^[1]), Jom Kipurim^[1][2] lub Jom ha-Kipurim (hebr. ‏יום הכיפורים‎)^[3] = „Dzień Pojednania [Pokuty, Przebłagania]”^[1]); w Polsce zwany także „Sądnym Dniem”^[3][4] – jedno z najważniejszych, najbardziej uroczystych religijnych świąt żydowskich^[6], o charakterze pokutnym. Przypada dziesiątego dnia miesiąca tiszri^[5]. Jom Kipur kończy okres „10 dni pokuty” (Jamim Noraim), rozpoczynający się w Rosz ha-Szana^[3]. Od zachodu słońca pierwszego dnia (czyli w wigilię) do zachodu dnia następnego obowiązuje całkowity zakaz pracy i ścisły post. Zakazane jest mycie się, namaszczanie ciała, odbywanie stosunków seksualnych, a nawet noszenie skórzanego obuwia^[1][3]. Jom Kipur jest jedynym świętem, do którego Żydzi żyjący w diasporze nie dodają drugiego dnia. Wynika to z trudności zachowania ścisłego postu przez dwa kolejne dni^[1].

Nazwa święta

Nazwa święta – יוֹם כִּפּוּר – pochodzi z późnego okresu rabinicznego^[7]. W języku polskim zapisywana jest jako Jom Kipur^[1][2][3][4], Jom Kippur^[2][5], Jom Kipurim^[1][2] lub Jom ha-Kipurim^[3] i oznacza „Dzień Pojednania [Pokuty, Przebłagania]”^[1]. W Polsce święto jest błędnie nazywane także „Sądnym Dniem” (hebr. ‏יוֹם הַדִּין‎ Jom ha-Din^[3], jid. ‏יום־הדין‎ Jom-Hadin) lub „Dniem Odpustu”^[1]. Rabini nazywają to święto Joma^[8].

Rdzeń hebrajski כִּפּר (kpr) wiąże się z ideą ekspiacji, a w językach semickich przyjmowane są znaczenia: „zakrywania”, „zmazywania”, „ścierania”. W środowisku asyryjsko-babilońskim oraz hetyckim ryty oczyszczenia świątyni nazwano „kuparruu”. Pojawiające się w mezopotamskiej literaturze magicznej terminy „kupirtu” i „takpirtu” określały medium, reprezentujące siłę, która w kontekście rytualno-liturgicznym mogła wyeliminować zło^[8].

Geneza święta

Zgodnie z biblijną tradycją, Jom Kipur jest jednym ze świąt w ramach cyklu ustanowionego przez Mojżesza^[7]. Równocześnie jest jedynym postem, którego nakaz przestrzegania wywodzony jest wprost z Tory (Kpł 16,1–34)^[1]. Ma się odbywać dziesiątego dnia siódmego miesiąca i wiązać z powstrzymywaniem się od jedzenia („dręczeniem duszy”)^[5]. Pierwotna tradycja (Lb 28–29^[9]) nie podaje określenia dla opisywanego święta: „W siódmym miesiącu, pierwszego dnia miesiąca, będziecie mieli uroczyście ogłoszone święto” (Lb 29,1)^[10]. Pełny opis „dnia pojednania” przynosiła dopiero Księga Kapłańska. Tekst Kpł 16 jest kapłańskim midraszem halachicznym do wcześniejszego tekstu Kpł 23, 26–32. Początki cyklicznego rytu pokutnego nie są jednak znane^[8].

Zbiór przepisów dotyczących obchodów święta zawarty jest w „Joma” (hebr. ‏יומא‎: dzień)^[5], piątym traktacie drugiego porządku Miszny (Moed). Obejmuje przepisy z zakresu obchodów Jom Kipur w Świątyni Jerozolimskiej, a także w obrębie domu. Kapłan winien wejść do miejsca „Świętego Świętych” (Kodesz Kodaszim), gdzie miał się znajdować „kamień węgielny świata” (Ewen Sztija) oraz Arka Przymierza, i złożyć tam ofiarę z młodego byka, krwi kozła i kadzideł. Joma opisywała czynności, jakie należało wykonać, a także instrukcje dotyczące samego postu^[11]. Miszna dodaje, że tylko raz w roku – podczas ceremonii Kodesz Kodaszim Arcykapłan mógł wypowiadać Imię Boga (Tetragram). A za każdym razem gdy było wypowiadane, zebrani wierni odpowiadali: „Niech będzie błogosławione imię chwały Jego królestwa na wieki wieków”^[7].

Istota święta

Jom Kipur kończy okres „10 dni pokuty” (Jamim Noraim)^[6], który rozpoczyna się w Rosz ha-Szana. Według tradycji żydowskiej, w pierwszym dniu nowego roku (Rosz ha-Szana) w niebie otwierane są trzy księgi: pierwsza – „Księga Życia” [Żyjących] (Sefer ha-Chajim), w której zapisywane są osoby czyniące dobro; druga – „Księga Śmierci”, w której spisywani są niepoprawni grzesznicy; oraz trzecia – dla osób, których nie można jednoznacznie ocenić. Werdykt zapada właśnie w Jom Kipur, kiedy Księgi zostają zamknięte. Postępowanie wiernego w czasie Jamim Noraim może mieć wpływ na końcowy osąd podczas Jom Kipur^[12][3]. Istotą Jom Kipur jest indywidualne i wspólnotowe oczyszczenie wiernych poprzez praktykę przebaczania grzechów bliźnim oraz szczerego pokutowania za własne grzechy^[6][1].

Jom Kipur jest najbardziej uroczystym z żydowskich świąt religijnych^[6]. Obchodzone jest jesienią, dziesiątego dnia tiszri. Tradycja judaistyczna uznaje je za najbardziej uroczysty i najważniejszy dzień roku w kalendarzu żydowskim. Nazywane bywa Najważniejszą Sobotą, Sobotą Sobót – „Szabatem Szabatów” (hebr. Szabat Szabaton), „Szabatem uroczystego odpoczynku”^[1][8].

Obrzędy

Wyrazem włączania się wyznawców w obchody święta jest powstrzymywanie się od jedzenia i skomplikowany ceremoniał^[7], choć w poście i w modlitwach uczestniczy także wielu niereligijnych Żydów^[3]. Od zachodu słońca pierwszego dnia (czyli w wigilię) do zachodu dnia następnego obowiązuje całkowity zakaz pracy i ścisły post. Zakazane jest mycie się, namaszczanie ciała, odbywanie stosunków seksualnych, używanie perfum, a nawet noszenie skórzanego obuwia^[1][3]. W wigilię święta wierni rozdają ubogim jałmużnę i składają ofiary na cele dobroczynne^[1], a w synagodze odmawia się modlitwę Kol Nidre^[7][3]. Życzenie tradycyjnie składane przed Jom Kipur to: com kal – „łatwego postu”, albo: gmar chtima towa – „dobrego zapisu”, „dobrego zapieczętowania”^[3]. Świętowanie Jom Kipur poprzedza zwyczajowy obrzęd kaparot (l.mn. od hebr. kapara = przebaczenie, odpokutowanie, pojednanie, ofiara błagalna, okup)^[13].

Kaparot

Tradycja kaparot wiąże się z przekonaniem, że możliwe jest przeniesienie grzechu, winy czy choroby na inną osobę, istotę żywą lub przedmiot. Zgodnie z judaistyczną tradycją taką istotą zastępczą jest kogut lub kura. Ptak ten jest okręcany nad głową przy równoczesnym wypowiadaniu słów: „To w moim zastępstwie, to w zamian za mnie, to moja pokuta. Niech ten kogut (ta kura) idzie na śmierć, a ja wejdę w pokoju w dobre, długie życie”. Odmawiane są także fragmenty z Księgi Hioba i Psalmów. Po tej ceremonii ptak jest zabijany, a po przyrządzeniu zjadany przez właściciela. Może być także przekazywany ubogim^[13][3].

Zwyczaj nie jest opisany w Talmudzie, być może pochodzi od Żydów babilońskich. Wspominają o nim pisma gaonów z IX wieku, a w wieku X był już rozpowszechniony. Przetrwał u Żydów aszkenazyjskich do czasów współczesnych. Częściej jednak, zamiast koguta, używane są monety, które są później rozdawane na cele dobroczynne^[13].

Ceremonie liturgiczne święta

Przed świętowaniem Jom Kipur zalecana jest kąpiel w mykwie^[1]. Na rozpoczęcie święta (w wigilię) w synagodze odmawia się modlitwę Kol Nidre^[7][3], a przed wyjściem z domu rodzice wygłaszają nad dziećmi błogosławieństwo, by zapisane zostały do Księgi Życia. Liturgii w synagodze towarzyszą białe szaty (kitel), które są symbolem czystości i pokory. Centralnym rytem święta jest wyznanie grzechów (Widuj), kierowane bezpośrednio do Boga. Dokonywane jest w modlitwach Aszamnu i Al chet^[1]. Modlitwy na święto składają się wyjątkowo z pięciu części^[3]:

• Maariw – modlitwa wieczorna,
• Szachrit – modlitwa poranna,
• Musaf – modlitwa dodatkowa,
• Mincha – modlitwa popołudniowa,
• Neila – modlitwa zamykająca.

Na koniec rozlega się dźwięk szofaru^[1].

Wyobrażenie Kodesz Kodaszim na rycinie z „The History of the Church of God from the Creation to the Present Day”; B. J. Spalding, 1883

Joma: ceremonie zgodnie z historycznymi interpretacjami rabinicznymi

Wczesnym rankiem arcykapłan składał w Świątyni Jerozolimskiej codzienną ofiarę. Przygotowywał świeczniki, palił kadzidła. Ofiara całopalna składała się z cielca i siedmiu jagniąt. Później arcykapłan zakładał specjalne, lniane szaty, w których odprawiał ceremonie pokutne: kładąc ręce na głowie cielca wyznawał własne grzechy i grzechy swych najbliższych. Wprowadzano dwa kozły – jeden był później przeznaczony na ofiarę za grzechy „dla Pana”, a drugi wyganiany na pustynię „dla Azazela”. Arcykapłan ponawiał wyznanie grzechów. Po złożeniu ofiary ze zwierzęcia i zebraniu jego krwi do naczynia, arcykapłan napełniał kadzielnicę węglami z ołtarza, wchodził do najświętszego miejsca w Świątyni – „Świętego Świętych” (Kodesz Kodaszim), umieszczał kadzidło na węglach i wznosił krótką modlitwę^[7]. Jom Kipur było jedynym dniem w roku, kiedy arcykapłan wchodził do Kodesz Kodaszim^[1]. Wracał i zabrawszy czarę z krwią zwierzęcia wchodził ponownie do świętego miejsca pokrapiając Arkę ośmiokrotnie. Później arcykapłan składał ofiarę z kozła przeznaczonego „dla Pana”, po czym wracał do miejsca świętego skrapiając Arkę jego krwią^[7].

Historyczny rytuał oczyszczenia

Wspomniane obrzędy miały oczyścić najświętsze miejsce od zanieczyszczeń, które mogły powstać na skutek wejścia do sanktuarium osób nieczystych. Podczas obrzędów nikt, poza arcykapłanem, nie mógł przebywać w Świątyni. Krew cielca zmieszana z krwią kozła była umieszczana przez arcykapłana w czarach na czterech rogach ołtarza całopalnego, sam ołtarz był siedmiokrotnie skrapiany tą krwią, a jej reszta była wylewana u podstawy ołtarza. Później następował obrzęd związany z ofiarowaniem kozła „dla Azazela”. Arcykapłan kładł rękę na jego głowie, wyznając „wszystkie niegodziwości Izraelitów i wszystkie ich występki, także wszystkie ich grzechy”, które poprzez ten ryt miały pozostać na głowie kozła. Zwierzę było wypędzane na pustynię, a pozostałości z cielca, jagniąt i kozła złożonego uprzednio w ofierze były usuwane „do miejsca, w którym wyrzucane są popioły”, i tak spalane. Arcykapłan odziany w swoje zwykłe szaty składał w ofierze dwa barany i kolejnego kozła, po czym ponownie zakładał lniane szaty, by móc w nich wynieść kadzielnicę pozostawioną w miejscu „Świętym Świętych”. Na koniec zdejmował te święte szaty, składał je w sanktuarium, a w zwykłym stroju przeprowadzał rytuał wieczornego zapalania świeczników i kadzenia^[7].

Opustoszała autostrada Ajjalon (20) w centrum Tel Awiwu podczas Jom Kipur (2004)

Wpływ święta na życie publiczne

W Izraelu w dniu święta Jom Kipur zamiera ruch drogowy i lotniczy, a nawet komunikacja publiczna. Większość mieszkańców powstrzymuje się w ten dzień od podróży. Stacje telewizyjne i radiowe zawieszają transmisje^[3].

W kalendarzu

Zgodnie z kalendarzem gregoriańskim święto w najbliższych latach jest obchodzone w dniach^[14]:

• 2018: 18–19 września
• 2019: 8–9 października
• 2020: 27–28 września
• 2021: 15–16 września
• 2022: 4–5 października
• 2023: 24–25 września
• 2024: 11–12 października
• 2025: 1–2 października
• 2026: 20–21 września

Zobacz też

• wojna Jom Kipur
• kozioł ofiarny
• ekspiacja

Przypisy