Jukums Vācietis

Jukums Vācietis

Vācietis po aresztowaniu przez NKWD
komandarm II rangi
Data i miejsce urodzenia	11 listopada 1873 Neuhof, gubernia kurlandzka, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	28 lipca 1938 Kommunarka, RFSRR, ZSRR
Przebieg służby
Lata służby	1891–1937
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego Armia Czerwona
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, wojna domowa w Rosji
Odznaczenia

Jukums Vācietis (ros. Иоаким Иоакимович Вацетис, Ioakim Ioakimowicz Wacietis; ur. 11 listopada 1873 w Neuhof w powiecie Koldynga guberni kurlandzkiej, zm. 28 lipca 1938 w miejscu egzekucji Kommunarka) – radziecki dowódca wojskowy, z pochodzenia Łotysz, komandarm II rangi (1936), pierwszy głównodowodzący Armii Czerwonej od 4 września 1918 do 8 lipca 1919 roku, profesor Akademii Wojskowej im. Frunzego, ofiara masowych czystek w Armii Czerwonej, będących częścią "wielkiego terroru" w ZSRR (1936-1939).

Życiorys

Młodość i wczesna działalność

Urodzony w rodzinie ubogiego robotnika rolnego^[1]. Od 1891 roku jako ochotnik w armii rosyjskiej. Ukończył Wileńską Szkołę Junkrów Piechoty w roku 1897 i Mikołajewską Akademię Sztabu Generalnego (1909)^[2].

Walczył w I wojnie światowej w stopniu pułkownika. Jako dowódca 5. Łotewskiego Zemgalskiego Pułku Strzelców przyłączył się do oddziałów bolszewików natychmiast po rewolucji październikowej^[2]. Był jednym z pierwszych oficerów armii rosyjskiej, którzy podjęli taką decyzję^[3]. W listopadzie 1917 r. jego pułk zajął miasto Valka na północnej Łotwie, umożliwiając miejscowym bolszewikom przejęcie władzy na tych terytoriach Łotwy, których wcześniej nie zajęły wojska niemieckie^[4]. Nigdy natomiast nie przystąpił do partii bolszewickiej^[2], politycznie sympatyzował raczej z lewicowymi eserowcami, od których oddalił się, gdyż nie podzielał ich przekonania o konieczności dalszej walki z Niemcami zamiast zawierania pokoju brzeskiego^[1].

Wojna domowa w Rosji

W grudniu 1917 roku został wyznaczony na szefa oddziału operacyjnego Rewolucyjnego Sztabu Polowego Stawki^[2]; faktycznie był ostatnim dowódcą naczelnym armii rosyjskiej. 13 kwietnia 1918 r. został dowódcą świeżo utworzonej Dywizji Strzelców Łotewskich^[1].

W lipcu 1918 r. na czele strzelców łotewskich zdławił bunt lewicowych eserowców w Moskwie^[5]. Za uratowanie władz bolszewickich Vācietis został wówczas wynagrodzony kwotą 10 tysięcy rubli^[5], a także mianowany 18 czerwca dowódcą Frontu Wschodniego, który tworzył z rozbitych oddziałów, prowadząc powszechną mobilizację mężczyzn z roczników od 1883 do 1897, zamieszkujących regiony Powołża i Uralu^[3]. Pozostawał dowódcą Frontu Wschodniego do 28 września tego samego roku.

W połowie lipca 1918 r. przygotował plan generalnej ofensywy Armii Czerwonej nad Wołgą i na Uralu, planując otoczenie obszaru między Samarą a Symbirskiem, odbicie Jekaterynburga i przecięcie połączeń kolejowych między Uralem a Wołgą. Jego plany zostały całkowicie udaremnione przez nieoczekiwany atak Ludowej Armii Komucza na Kazań 5 sierpnia 1918, gdzie znajdowała się jego kwatera główna. Czerwona 5 Armia została całkowicie zaskoczona w Kazaniu, 7 sierpnia miasto zostało zdobyte przez siły antybolszewickie, a Vācietis z trudem zbiegł w eskorcie strzelców łotewskich, gdyż część jego sztabowców przeszła na stronę wroga^[6].

Po odbiciu Kazania^[7] 2 września 1918 r. mianowany głównodowodzącym Armii Czerwonej^[8]; pozostawał nim do 8 czerwca 1919 roku, zasiadając równocześnie w Rewolucyjnej Radzie Wojennej (utworzonej 6 września 1918 r.^[8]). Wspólnie z innymi członkami Rady odegrał kluczową rolę w tworzeniu regularnej Armii Czerwonej, jej sztabu, struktury (podziału na fronty, w znaczeniu grupy wojsk^[9], i armie na wzór sił zbrojnych Imperium Rosyjskiego^[10]), zaprowadzeniu w oddziałach porządku i dyscypliny, wprowadzeniu instytucji komisarzy politycznych i usunięciu dowódców uznanych za niepewnych^[8][2].

Vācietis jako głównodowodzący Armii Czerwonej kilkakrotnie nie był w stanie wyegzekwować od innych dowódców realizowania jego koncepcji i zamiarów strategicznych. W 1919 r. Władimir Antonow-Owsiejenko, dowódca Frontu Ukraińskiego, wbrew jego zaleceniom, po zajęciu Charkowa w styczniu 1919 r. przekroczył Dniepr i kontynuował marsz na zachodnią i południową Ukrainę, zdecydowanie przeceniając swoje siły. W rezultacie dalszy marsz Armii Czerwonej na zachód i południe uzależniony był od sojuszy z lokalnymi watażkami i atamanami, a w maju 1919 r. został zahamowany przez bunt jednego z nich - Matwija Hryhorjewa^[11]. Dalekosiężną konsekwencją samowoli Antonowa-Owsiejenki były klęski sił Frontu Ukraińskiego w wyniku ofensywy Sił Zbrojnych Południa Rosji pod dowództwem gen. Antona Denikina w czerwcu 1919 (walki o Donbas zakończone zwycięstwem białych w czerwcu 1919 r., a następnie zdobycie przez nich Charkowa w końcu czerwca 1919 r.)^[12]. Ofensywa armii Denikina doprowadziła w konsekwencji 30 sierpnia 1919 do zajęcia przez siły Białych Kijowa, a następnie we wrześniu-październiku 1919 miast południowej Rosji, do Orła i Woroneża włącznie.

Nieco wcześniej w czerwcu 1919 r. Vācietis oraz komisarz spraw wojskowych i morskich Lew Trocki opowiadali się za wstrzymaniem pościgu za siłami białych podporządkowanych admirałowi Aleksandrowi Kołczakowi, wycofującymi się za Ural po serii klęsk, m.in. pod Bugurusłanem, Bielebiejem, Sarapułem i Iżewskiem oraz Ufą. Przeważyło jednak stanowisko lokalnych dowódców, przekonanych o możliwości odniesienia dalszych szybkich zwycięstw nad Kołczakiem^[13] i popierającego ich Lenina, domagającego się dalszego marszu na wschód^[14]. Vācietis opowiadał się wówczas za czasowym przejściem do defensywy na linii rzek Kamy i Biełej, by część oddziałów z Frontu Wschodniego mogła zostać przerzucona na pomoc zagrożonemu Charkowowi (przeciw oddziałom Denikina) i Piotrogrodowi (przeciw oddziałom gen. Nikołaja Judenicza, atakującymi z terytorium Estonii na Piotrogród)^[15].

Odrzucono również opracowany przez Vācietisa plan uderzenia na Siły Zbrojne Południa Rosji w sierpniu 1919 r. przez basen Dońca, gdzie czerwoni mogli liczyć na szerokie wsparcie robotników, zamiast natychmiastowego marszu przez Rostów i Nowoczerkask, region, gdzie ludność była im raczej niechętna, w kierunku Kubania^[16]. W lipcu 1919 r. łotewski oficer, mimo poparcia Trockiego, został pozbawiony stanowiska naczelnego dowódcy Armii Czerwonej, na rzecz Siergieja Kamieniewa, którego wcześniej zwolnił z Armii Czerwonej za niewykonanie rozkazu, lecz który został przywrócony do służby na życzenie komisarzy Frontu Wschodniego^[17]. Decyzja ta zapadła pod wrażeniem serii klęsk poniesionych przez Armię Czerwoną, chociaż wynikały one z całego szeregu czynników^[18]. Vācietis był nawet podejrzewany o zdradę^[18] i został na trzy miesiące uwięziony^[14].

Od 1921 r. pracował w Rewolucyjnej Radzie Wojennej Rosji Sowieckiej^[2].

Po wojnie domowej

W 1922 roku został wykładowcą Akademii Wojskowej Armii Czerwonej^[2], kierował fakultetem historii wojen. Napisał wspomnienia^[9].

Oskarżenie i śmierć

W okresie "wielkiego terroru" 29 listopada 1937 został aresztowany przez NKWD na terenie Akademii, w przerwie między wykładami^[2], i oskarżony o członkostwo w faszystowskiej łotewskiej organizacji w Armii Czerwonej oraz o szpiegostwo na rzecz Niemiec^[1]. Był jednym z dowódców aresztowanych przez NKWD po tym, gdy Stalin nakazał zatrzymanie w ciągu dwóch tygodni 20 oficerów w stopniu wyższym od kombryga^[19].

Podczas śledztwa był torturowany. Pod przymusem wskazał kolejnych rzekomych członków łotewskiego faszystowskiego spisku - łącznie 20 wojskowych, którzy zostali następnie aresztowani i w większości straceni^[9]. Zeznał również, że Lew Trocki przed 1917 r. był współpracownikiem Ochrany i wywiadu niemieckiego^[20]. Został skazany na śmierć 28 lipca 1938 z zarzutu o "szpiegostwo i udział w kontrrewolucyjnej organizacji terrorystycznej"; wyrok Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR w jego sprawie był z góry przesądzony, nazwisko Vācietisa widniało na sporządzonej przez Nikołaja Jeżowa, a zatwierdzonej przez Stalina liście osób do skazania na śmierć, z tego samego dnia^[21]. Stracony tego samego dnia w miejscu egzekucji Kommunarka pod Moskwą i tam pochowany anonimowo^[9]. 28 marca 1957 r. został zrehabilitowany postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR^[9].

Odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru (1934) i Orderem Czerwonej Gwiazdy (1928)^[2].

Bibliografia, netografia

• P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington 2004, ISBN 0-9744934-5-7.
• Jonathan D.J.D. Smele Jonathan D.J.D., The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, London: Hurst&Company, 2015, ISBN 978-1-84904-721-0 .
• P. Wieczorkiewicz, Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Zysk i S-ka, Warszawa 2016, ISBN 978-83-7785-794-6.
• Вацетис Иоаким Иоакимович

Przypisy