Julia Brystiger

Julia Brystiger

Imię i nazwisko po urodzeniu	Julia Prajs
Data i miejsce urodzenia	25 listopada 1902 Stryj, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	9 października 1975 Warszawa, Polska
Posłanka do Krajowej Rady Narodowej
Okres	od 1 stycznia 1944 do 17 stycznia 1947
Przynależność polityczna	Polska Partia Robotnicza
Odznaczenia

Julia Brystiger z domu Prajs^[a] (ur. 25 listopada 1902 w Stryju, zm. 9 października^[b] 1975 w Warszawie) – polska komunistka, doktor filozofii, członek KPZU/KPP, PPR i PZPR, funkcjonariuszka aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej, dyrektor departamentu V i III MBP, redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym^[1], pełnomocnik tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) (1944)^[2].

Życiorys

Dzieciństwo i młodość we Lwowie

Urodziła się w rodzinie żydowskiej, jako córka Hermanna Preissa, magistra farmacji w Stryju i Berty z Salzerbergów, córki Marjem i Izaaka, właściciela dóbr w Nowym Siole^[3]. W styczniu 1920 wyszła za mąż za adwokata i doktora filozofii Chaima Nute Brüstigera^[4]. W 1923 rozstała się z mężem, brak jest jednak informacji o rozwodzie, prawdopodobnie więc pozostawała formalnie w związku małżeńskim aż do śmierci Chaima w 1932^[4]. W 1920 ukończyła gimnazjum we Lwowie, a w 1926 studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, doktorat pt. Mikołaj Lasocki obroniła w 1926 pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika^[5]. Następnie w latach 1927–1928 kontynuowała naukę w Paryżu^[6].

Po powrocie ze stypendium w Paryżu nie zdecydowała się kontynuować pracy naukowej i poświęciła się działalności komunistycznej^[7]. W 1928 zdała egzamin pedagogiczny.

Nielegalna działalność komunistyczna (1927–1939)

Po powrocie z Francji zaczęła pracować jako nauczycielka historii w żydowskim gimnazjum Chaima Epsztajna w Wilnie oraz w seminarium nauczycielskim nauczycielskim „Tarbut”. Działała również w Związku Zawodowym Nauczycieli Szkół Średnich^[8]. W 1929 została zwolniona z pracy za organizację strajku nauczycieli^[8].

Od 1927 działała w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) i w komórce techniki partyjnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomicznej sekcji Komunistycznej Partii Polski. Od połowy tego roku zasiadała w egzekutywie Komitetu Obwodowego MOPR. Od 1931 działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy^[8]. Od kwietnia 1931 była wydawcą i redaktorem legalnego tygodnika komunistycznego „Przegląd Współczesny”. W październiku 1931 pismo zostało zdelegalizowane za propagowanie komunizmu, a Brystigerowa została skazana na dwa tygodnie więzienia za redagowanie tygodnika^[8]. Od 1932 była funkcjonariuszem partyjnym (tzw. funkiem – etatowym działaczem partii), pełniąc kolejno funkcje sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU we Lwowie, Przemyślu, Drohobyczu i od września 1932 ponownie we Lwowie.

Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w październiku 1932 została aresztowana i skazana w tzw. procesie Berkowicza (od nazwiska działacza komunistycznego Leonarda Berkowicza) na 10 miesięcy więzienia^[9]. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Pod koniec 1934 została na krótko zawieszona w prawach członka partii. Po złożeniu samokrytyki latem 1935 objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. Od 1935 zajmowała się problematyką chłopską i rolną w Centralnej Redakcji KPZU we Lwowie.

W 1936 została sekretarzem Komitetu Centralnego MOPR Zachodniej Ukrainy. Miała się zajmować utworzeniem Frontu Ludowego na Ukrainie, czyli koalicji komunistów z innymi partiami lewicy^[8]. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936. W kwietniu 1937 została kolejny raz aresztowana i skazana na 6 lat więzienia (kara została jedna potem obniżona i wyszła na wolność 2 kwietnia 1939)^[8]. W czasie odbywania kary była starostą komuny więziennej (grupy więźniów odbywających wyroki za działalność komunistyczną)^[8]. Ze względu na pobyt w więzieniu ominęła ją czystka wśród polskich komunistów, której dokonywano wówczas na polecenie Stalina^[8].

Kolaboracja pod okupacją sowiecką (1939–1945)

Po agresji ZSRR na Polskę we wrześniu 1939, okupacji wschodnich województw Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i aneksji tych terenów przez ZSRR przyjęła obywatelstwo radzieckie. Pracowała w Radzie Związków Zawodowych we Lwowie, była sekretarzem Komitetu Obwodowego MOPR^[10]. Zajmowała się głównie sprawami bytowymi polskich komunistów, którzy znaleźli się we Lwowie, poznała tam m.in. Władysława Gomułkę i Józefa Różańskiego^[10]. W 1940 została „członkiem wszechzwiązkowym” KC MOPR. W tym czasie współpracowała – razem z grupą innych komunistów – z wydawnictwem „Nowe Widnokręgi” we Lwowie. Po wybuchu w czerwcu 1941 wojny niemiecko-sowieckiej zbiegła do Charkowa, a następnie do Samarkandy^[10]. Zajmowała się pomocą żywnościową i bytową dla polskich komunistów w Samarkandzie^[10]. W latach 1943–1944 zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich^[10]. Zajmowała się organizacją struktur terenowych ZPP i działalnością propagandową, m.in. pisała artykuły do pisma „Wolna Polska”^[10]. Mieszkała w tym okresie w Moskwie^[10].

W PRL

Kariera w partii

W październiku 1944 została przyjęta do Polskiej Partii Robotniczej. Zasiadała w Krajowej Radzie Narodowej z nominacji ZG ZPP. Była delegatem na I zjazd PPR (1945), II Zjazd PPR (1948) i Kongres Zjednoczeniowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, na którym została wybrana do Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej (w jej skład wchodziła do marca 1954). Uchwałą KRN z 3 stycznia 1945 odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski^[11]. 10 października 1945 odznaczono ją Orderem „Krzyż Grunwaldu” III klasy^[12].

W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego

Od grudnia 1944 pracowała w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego na stanowiskach kierownika sekcji, kierownika wydziału, od 1945 p.o., a następnie dyrektorka Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Jej departament zajmował się organizacjami młodzieżowymi i społecznymi, partiami politycznymi (np. PSL, PPS), a także Kościołem katolickim i innymi związkami religijnymi, instytucjami kulturalnymi i oświatowymi^[13]. Teoretycznie departament miał charakter operacyjny, nie śledczy, pracownicy mieli rozpracowywać, aresztować i dokonywać jedynie wstępnych przesłuchań, a następnie przekazywać do Departamentu Śledczego^[13]. Najważniejszym zadaniem była walka z Kościołem katolickim. W ramach realizacji tego zadania Brystiger opracowała szeroką strategię walki z Kościołem i dążyła do rozbudowania sieci informatorów^[13].

W świetle obecnych badań brak jest dowodów na to, by stosowała przemoc podczas przesłuchań lub by wykazywała sadystyczne skłonności^[14][15]. Brystigerowa nie zajmowała się akowskim podziemiem zbrojnym, gdzie najwięcej było spraw trudnych, w tym śmiertelne^{[16][potrzebny numer strony]}. Jako dowód sadystycznych skłonności Brystigerowej cytowany jest fragment wspomnień Anny Rószkiewicz-Litwinowiczowej: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu”^[17]. Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa nie była jednak przesłuchiwana przez Julię Brystiger^[14]. Twierdzi, że usłyszała tę opowieść od innego żołnierza AK, brak jest jednak informacji czy ten inny żołnierz był przesłuchiwany i co dokładnie powiedział^[14]. Inną przypisywaną Brystiger zbrodnią jest śmiertelne pobicie członka PSL Szafarzyńskiego^[13]. Szafarzyński został dotkliwie pobity przez UB, jednak nie było to pobicie śmiertelnie. Jego proces toczył się w Olsztynie, a nie w Warszawie, gdzie pracowała wówczas Brystiger^[13][18].

Julia Brystiger zajmowała się prowokacjami, agenturą w tym i innych środowiskach (środowisko literacko-artystyczne i inteligenckie), inspirowała tamże rozłamy, jednak nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi. Z pewnością była także świadoma przemocy i tortur, które miały miejsce w więzieniach UB^[14]. Klasycznym przykładem jej postępowania w odniesieniu do tych środowisk była sprawa Pawła Jasienicy, w odniesieniu do którego spowodowała jego zwolnienie, choć groziła mu kara śmierci, uznając, że bardziej będzie przydatny dla reżimu komunistycznego i realizowanych przez nią celów jako żywy^[19]. W październiku 1946 przesłuchiwała Zygmunta Augustyńskiego, redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”^[20]. Gdy Augustyński odrzucił propozycję Brystigerowej podpisania zobowiązania do współpracy z UB w zamian za uwolnienie^[20], został w pokazowym procesie skazany na 15 lat więzienia^[21].

Ostatnie lata

Grób Julii Brystiger na Powązkach Wojskowych w Warszawie

W 1957 w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej. Odeszła z resortu bezpieczeństwa 16 listopada 1956. Próbowała później swoich sił jako pisarka (pod pseudonimem literackim Julia Prajs), wydała m.in. powieść Krzywe litery. Pracowała w Państwowym Instytucie Wydawniczym jako redaktor. W szpitalu poznała niewidomą siostrę zakonną Bonifację Goldman^[23][24], a przez nią – środowisko skupione wokół zakładu dla niewidomych w Laskach. Gościła tam wielokrotnie, spotykając się z tamtejszymi duszpasterzami. Inwigilowana przez Służbę Bezpieczeństwa zrezygnowała z wizyt^[25].

Zmarła w Warszawie. Pochowana jest na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera D 33-2-12)^[26].

Rodzina

Jej mężem był od 1920 działacz syjonistyczny, doktor prawa i filozofii Chaim Nuta Brüstigier (1890-1932), z którym miała syna Michała (1921-2016), muzykologa.

Publikacje

• Krzywe litery (1960)
• Znak „H”: opowiadania (1962)
• Przez ucho igielne (1965)

Odniesienia w kulturze

W 1997 powstał telewizyjny film dokumentalny (52 min) Świat Luny w reżyserii Ignacego Szczepańskiego^[27]. Film prezentuje sylwetkę Julii Brystiger (nazywanej w nim Julią Bristigerową), a zarazem pokazuje okres stalinizmu w Polsce. O Lunie, jej życiu, cechach charakteru, metodach działania i jej czasach opowiadają przed kamerą: płk. Henryk Piecuch, Zygmunt Kałużyński, Włodzimierz Sokorski, prof. Andrzej Paczkowski, Kazimierz Koźniewski, Jan Nowak-Jeziorański, Włodzimierz Rekłajtis i Krzysztof Kozłowski.

W 2016, na kanwie biografii Julii Brystiger, powstał film „Zaćma” w reżyserii Ryszarda Bugajskiego^[28].

O jej życiu i działaniu opowiada książka Iwony Kienzler „Krwawa Luna i inni”, gdzie poruszane są również losy innych funkcjonariuszy, np. Stefana Michnika czy Józefa Różańskiego^[29].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jan Żaryn, BEP, Córka marnotrawna, czyli Luna w Laskach, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, 11(58) listopad 2005
• Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego t. 1, suplement, Warszawa 1985.
• Sławomir Koper, Kobiety władzy PRL. Warszawa 2012.
• Iwona Kienzler, Krwawa Luna i inni.
• Krwawa Luna. Wyroki piszę zielonym atramentem. Prawdziwa historia Julii Brystygierowej. Z Patrycją Bukalską, autorką książki „Krwawa Luna” rozmawia Magdalena Kicińska; [w:] „Duży Format” (dod. do „Gazeta Wyborcza”), 24 października 2016, s. 6–8.
• Patrycja Bukalska: Krwawa Luna. Warszawa: Wydawnictwo Wielka Litera, 2016. ISBN 978-83-8032-122-9.