Jurydyka

Jurydyki Warszawy w XVIII wieku.

Jurydyka (łac. iuridicus prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, niepodlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.

Opis

Jurydyki istniały już w średniowieczu, lecz nasilenie ich powstawania nastąpiło od XVI wieku, po uzyskaniu pełnej dominacji szlachty nad miastami. Właścicielami jurydyk była szlachta lub Kościół. W miejscach takich powstawały struktury konkurencyjne wobec ich miejskich odpowiedników, nieskrępowane przepisami i ograniczeniami miejskimi — odbywały się w nich targi, działali niezrzeszeni w cechach rzemieślnicy (partacze).

Jurydyki zakładano zazwyczaj dzięki nadaniom królewskim, choć równie często powstawały one w sposób pozaprawny, na prywatnych gruntach w pobliżu miasta. Najlepiej udokumentowane nadania jurydyk posiada Lublin^[1], który w połowie XVII wieku otoczony był 23 jurydykami, czy Kraków^[2] z 21 jurydykami w XVIII wieku. Miasta starały się przeciwdziałać procesowi dezintegracji swojego systemu administracyjno-prawnego poprzez uzyskanie od władców zakazu tworzenia jurydyk i nienadawania libertacji oraz serwitoriatów. Mandat Kazimierza Jagiellończyka z 1452 roku uzyskany przez radę miejską Poznania zakazał nabywania gruntów w obrębie murów przez Kościół, w praktyce jednak takie zakazy stanowiły martwe prawo.

Wokół większych miast jurydyki przybierały charakter miast prywatnych. W pierwszej połowie XVIII wieku Warszawę otaczało 28 miasteczek jurydyk^[3]. Niektóre z nich np. Grzybów, Mariensztat, Leszno były bardzo ludne.

Jurydyki zostały zlikwidowane przez Konstytucję 3 maja w 1791 roku, a po jej upadku ponownie w 1793. W szczątkowej formie jurydyki dotrwały na terenie Królestwa Kongresowego, do drugiej połowy XIX wieku np. w Łodzi — własności rodzin fabrykantów — jurydyka Scheiblera i jurydyka Poznańskiego.

Jurydyki natomiast nigdy nie powstały w tzw. wielkich miastach pruskich (Toruń, Gdańsk, Elbląg, włącznie z ich patrymonium), które w przeciwieństwie do innych miast posiadały dużą autonomię prawno-ustrojową, rządziły się samodzielnie i były silne ekonomicznie.

Zobacz też

• Jurydyki Krakowa
• Jurydyki Warszawy

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Wyrobisz, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t. I, s. 285.
• Józef Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 158.