Kańczuga

Kańczuga

— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Rynek
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	przeworski
Gmina	Kańczuga
Burmistrz	Andrzej Żygadło
Powierzchnia	7,6[1] km²
Wysokość	śr. ok. 220 m n.p.m.
Populacja (31.12.2020) • liczba ludności • gęstość	3158[2] 423,9 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 16
Kod pocztowy	37-220[3]
Tablice rejestracyjne	RPZ
Położenie na mapie gminy Kańczuga Kańczuga
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kańczuga
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Kańczuga
Położenie na mapie powiatu przeworskiego Kańczuga
49°59′00″N 22°24′42″E/49,983333 22,411667
TERC (TERYT)	1814054
SIMC	0972424[4]
Urząd miejski ul. M. Konopnickiej 2 37-220 Kańczuga
Strona internetowa

Kańczuga – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie przeworskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kańczuga, położone na Podgórzu Rzeszowskim^[4][5]. Leży nad rzeką Mleczką.

Leży w historycznej ziemi przemyskiej^[6]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1441 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[7], w 1739 roku należało wraz z folwarkiem do klucza Kańczuga Lubomirskich^[8].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa przemyskiego.

Historia

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą z 1340 r. Pierwszymi dzierżawcami królewskimi byli Pileccy, którzy za panowania księcia Władysława Opolczyka zamienili osadę Mrzygłód na Kańczugę i Tyczyn. Prawa miejskie Kańczuga otrzymała w XIV wieku^[9]. Przyznawane były one w XV–XIX w., ponownie w 1934 r.

Założycielem miasta był Otton z Pilczy. Po nim Kańczugę odziedziczyła jego córka Elżbieta, która wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego (ok. 1370–1410), starostę generalnego Wielkopolski, syna Wincentego z Granowa, a następnie poślubiła króla Władysława Jagiełłę.

W XV wieku nadal stanowiła własność Pileckich, jak wynika z dokumentu spadkowego zawartego w 1450 r., pomiędzy synem Elżbiety Gronowskiej Janem Pileckim, a Wacławem, księciem opolskim (siostrzeńcem Jana Pileckiego). W dokumencie tym wymienione są wsie z klucza łańcucko-kańczudzkiego^[10]. Właścicielami miasta były takie znaczące rody, jak: Pileccy, Odrowążowie, Kostkowie, Ostrogscy, Lubomirscy i Sanguszkowie.

Lata rozwoju Kańczugi przypadły na okres przed 1498 r. Kupcy budowali głębokie i długie piwnice, w których składowali towary. Jednak później miasto przeżyło wiele dramatycznych wydarzeń – najazd wołoski w 1498 r. oraz kilka najazdów tatarskich, co spowodowało upadek grodu.

W końcu XVI wieku jedyną właścicielką Kańczugi była Zofia ze Sprowy Odrowąż Kostkowa – córka Stanisława Odrowąża (prawnuczka Spytka III), wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim. Jej drugi mąż, Jan Kostka^[11] po poślubieniu właściciel Kańczugi i Jarosławia prowadził poważną działalność budowlaną. Jan Kostka, wojewoda sandomierski, i Zofia ze Sprowy, małżonkowie, nadali 23 czerwca 1580 r. przywilej mistrzom rzemiosła szewskiego. Ich córka, księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635) herbu Dąbrowa, gdy w wieku 19 lat wyszła za mąż za Aleksandra Ostrogskiego, zamieszkała z mężem na zamku w Jarosławiu. W 1603 r. księżna Anna Ostrogska z domu Kostka przejęła od Jarosławskich klucz kańczudzki oraz Gać (którą w 1612 r. pozbawiła statutu parafii i uzależniła od parafii Kańczuga). Anna z Kostków Ostrogska była benefaktorką miasta.

W 1624 r. nastąpił kolejny najazd czambułów tatarskich, tym razem pod wodzą chana Kantymira. W powiecie Przeworsk nie było wsi, która nie ucierpiała od tego napadu i tylko nielicznym mieszkańcom udało się uniknąć jasyru.

24 maja 1636 r., po śmierci matki Anny Ostrogskiej, dobra Kańczugi i Jarosławskie, przypadły siostrze Katarzynie, siostrzeńcom Aleksandrowi Michałowi i Konstantemu Lubomirskim. W 1622 r. klucz kańczudzki przejmuje Stanisław Lubomirski – pan na Nowym Wiśniczu, poprzez ożenek z Zofią, córką Anny Ostrogskiej. Po Zofii Ostrogskiej klucz kańczudzki przejmują kolejno jej dwaj synowie; Jerzy Sebastian i Aleksander Michał Lubomirski. Następnie syn Aleksandra, Józef Karol Lubomirski (1638–1702 r.), który poprzez ożenek z Teofilą Zasławską (1650–1709), stał się współwłaścicielem największego na terenie Rzeczypospolitej latyfundium, tzw. ordynacji Ostogsko-Zasławskiej. W jej skład wchodziło 51 miast, 973 wsie i 229 folwarków. Kolejny właściciel klucza kańczudzkiego to syn Józefa, Aleksander Dominik Lubomirski (1693–1720), po nim ordynację przejęła jego siostra Marianna Lubomirska (1693–1729), którą w 1710 r. poślubił Paweł Karol Sanguszko (1680–1750). W 1712 r. urodził się im jedyny syn Janusz Aleksander Sanguszko zm. 1775 r., który po śmierci matki, przejął klucz kańczudzki i ordynacje Ostrogsko-Zasławską. Janusz Sanguszko w 1756 r. rozwiązał ordynację, Ostrogsko-Zasławską.

W roku 1793 klucz kańczudzki kupił Karol Szydłowiecki, który poprzez sprzedaż kolejnych wsi tegoż klucza doprowadził do jego likwidacji. W latach 1882–1937 funkcjonowała w Kańczudze szkoła koronkarska^[12].

Ksiądz Jan Kudła, proboszcz miejscowej parafii w 1889 r. odręcznie napisał „Historię Miasteczka Kańczuga”.

Długoletnim dyrektorem powszechnej szkoły męskiej i żeńskiej w mieście był Edward Sierpniewski, który w uznaniu swoich zasług w zakresie wychowania młodzieży (ponad 50 lat pracy w edukacji) otrzymał tytuł honorowego obywatela Kańczugi^[13].

W Kańczudze urodził się Anatol Nowak przyszły biskup katolicki. W 1874 r. w Kańczudze urodził się też Abraham Brill, jeden z założycieli New York Psychoanalytic Society.

Dziedzic kańczudzki Roman Scipio del Campo był odkrywcą na terenie Kańczugi jedynych w Europie Wschodniej pokładów alabastru i budowniczym kopalni. Wydobywany tutaj alabaster wykorzystywany był m.in. do renowacji stiuków w katedry wawelskiej.

27 lipca 1944 r. Kańczuga została zdobyta przez wojska radzieckie 1 Frontu Ukraińskiego^[14].

• 

  Stacja kolejki wąskotorowej

• 

  Kościół parafialny

• 

  Zabytkowa cerkiew greckokatolicka

W okolicy trwa wydobycie gazu ziemnego. Według danych z 31 grudnia 2004 r. miasto miało 3231 mieszkańców.

W Kańczudze znajduje się fabryka Axtone (dawny Kamax), która jest producentem urządzeń cięgłowo-zderznych dla wszystkich typów pojazdów szynowych. W Kańczudze znajduje się siedziba Stowarzyszenia SAAB Gt-Classic^[15], skupiającego miłośników zabytkowych samochodów marki SAAB z Polski i zagranicy.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Kańczugi w 2014 r.^[16].

Zabytki

• Kościół pw. św. Michała Archanioła (wzniesiony około 1605 r.). W 1612 r. dobudowano kaplicę św. Anny (fundatorka – księżna Anna Ostrogska z Kostków (1575–1635)- księżna herbu Dąbrowa.), około 1660 r. kaplicę Matki Boskiej. W latach 1924-1928 przebudowano elewację, dodano kruchtę i wieżę (według projektu W. Rawskiego). We wnętrzu część barokowego wyposażenia.
• Kościół pw. MB Łaskawej (początek XVII wieku) – dawna cerkiew greckokatolicka. Remontowana i przebudowana częściowo XIX/XX wieku. W 1945 r. zamieniona na magazyn. W 1984-1994 r. nastąpiła gruntowna restauracja. Została z powrotem poświęcona w 1995 r.

• Dworzec kolejki wąskotorowej.
• Pomnik Grunwaldu odbudowany w 1984 r. po zniszczeniu przez hitlerowców.

Ludzie związani z Kańczugą

Zobacz też

• Parafia św. Michała Archanioła w Kańczudze
• Cmentarz żydowski w Kańczudze
• Kańczuga (stacja kolejowa)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Kańczuga (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 802 .