Kaganek

Replika kaganka greckiego
Replika kaganka rzymskiego

Kaganek (lampka oliwna) – niewielkie naczynie gliniane lub metalowe, w kształcie miseczki z dziobkiem, uchwytem i knotem, napełnione tłuszczem (np. olejem roślinnym lub zwierzęcym) albo olejem mineralnym, służące od starożytności do oświetlania.

Ze względu na powiązanie z uprawą oliwek lampka oliwna początkowo łączyła się z regionem śródziemnomorskim, zwłaszcza z kulturą starożytnych Greków i Rzymian. Używano do niej oleju oliwkowego niższej jakości (lepsze wykorzystywano do celów spożywczych).

W Polsce w XVI wieku używano odkrytych kaganków żelaznych, gdzie paliwem był łój zwierzęcy np. w kopalni soli w Wieliczce. W XVIII wieku używano tam dwóch rodzajów kaganków: z krótką, wygiętą rączką do niesienia w ręku i z dłuższą, pionową do wtykania w szpary. W XIX wieku w kopalniach w miejsce kaganków otwartych zaczęto stosować kaganki zakryte na olej rzepakowy lub lniany, które wlewano do zbiorniczka przez otwór zamykany zasuwką[1].
Kaganki odkryte do oświetlenia mieszkań stosowano rzadziej (od XVI wieku), głównie jako przenośne źródło światła, zakryte używano w zamożniejszych domach[2]. W drugiej połowie XIX wieku zostały zastąpione lampami naftowymi[2].

Kaganek składał się ze zbiornika na oliwę lub inny tłuszcz, z zanurzonego w nim knotu (lub z kilku knotów), który powoli spalał się wraz z paliwem, stopki i uchwytu do przenoszenia lampy[3]. Kaganki wykonane z gliny miały kształt kubka lub owalnej miseczki z dziobkiem i uchwytem lub czarki na smukłej nóżce z talerzykowatą podstawą. Metalowe miały kształt trójkątnych lub owalnych miseczek, także z dziobkiem i uchwytem[3].
Kaganki początkowo produkowano z niepalnych materiałów, głównie ceramicznych (kamień, wypalana glina, terakota)[2], w niektórych rejonach (Armenia) pokrywano je kolorową glazurą. Wraz z postępem technicznym wytwarzano lampki z metalu (kutego żelaza, srebra, złota lub odlewano je z brązu, cyny i mosiądzu[2].

Polskie słowo „kaganek” oznacza „naczynie z palącym się wewnątrz ogniem służące do oświetlania”, stąd oprócz typowych lamp oliwnych słowem „kaganek” określane są przenośne świeczniki, niekiedy z rozbudowanym spodkiem na kapiący wosk. Dzięki umożliwieniu pracy po zmroku lampka oliwna stała się symbolem światła i oświecenia umysłowego: wiedzy, inteligencji, poznania, rozumu, stąd znane powiedzenie nieść, zapalić kaganek oświaty[4].


Zobacz też

  • Dipa

Przypisy

  1. Jerzy W. Hołubiec: Polskie lampy i świeczniki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, 1990.
  2. a b c d Sztuka świata. T. 17. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
  3. a b Kubalska-Sulkiewicz Krystyna, Bielska-Łach Monika, Manteuffel-Szarota Anna: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007
  4. Słownik języka polskiego (red. Mieczysław Szymczak), T. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1978.


Media użyte na tej stronie

Attic Black-Figure Neck Amphora Diosphos Painter National Museum in Warsaw 142328 MNW.png
Autor: National Museum in Warsaw, Licencja: CC0
Attycka amfora szyjowa czarnofigurowa (142328 MNW), malarz Diosfosa, 500- 475 p. Chr., Strona A: Peleus oddający Achillesa na wychowanie Chironowi, obok pies; strona B: Hermes z kaduceuszem, Maia i baran; postaciom towarzyszą inskrypcje. Warszawa
Oil Lamp Christian Symbol.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Rama (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.0 fr

Replica of an antique Roman oil lamp, with Christian symbol

Photograph by Rama
Oil Lamp J 1.jpg
Autor: Rama, Licencja: CeCILL
Modern replica of antique oil lamp.