Kajetan Dzierżykraj-Morawski

Kajetan Dzierżykraj-Morawski

Data i miejsce urodzenia	19 kwietnia 1892 Jurkowo
Data i miejsce śmierci	2 listopada 1973 Lailly-en-Val
Minister spraw zagranicznych (p.o.)
Okres	od 10 maja 1926 do 15 maja 1926
Przynależność polityczna	bezpartyjny
Poprzednik	Aleksander Skrzyński
Następca	August Zaleski
Komisarz Generalny RP w Wolnym Mieście Gdańsku (p.o.)
Okres	od 1 października 1923 do 28 lutego 1924
Poprzednik	Leon Pluciński
Następca	Henryk Strasburger
Odznaczenia

Grób Marii i Kajetana Morawskich na cmentarzu w Lailly-en-Val we Francji, 5 grudnia 2008

Kajetan Dzierżykraj-Morawski, ps. Jan Chomęcki (ur. 19 kwietnia 1892 w Jurkowie, zm. 2 listopada 1973 w Lailly-en-Val) – polski dyplomata, polityk, działacz społeczny i publicysta.

Życiorys

Syn Stanisława Morawskiego i Teresy z Morawskich. Ojciec Hieronima Morawskiego, Marii Barbary Ledóchowskiej, Magdaleny Morawskiej i Macieja Morawskiego. Uczył się w Gimnazjum im. Jana Ámosa Komeńskiego w Lesznie. W 1910 rozpoczął studia w Instytucie Rolniczym w Lipsku, a następnie w Monachium, studiując ponadto prawo i ekonomię. W 1914 powrócił do Jurkowa i objął majątek rodzinny po zmarłym ojcu. W 1915 poślubił Marię Turno (1893–1971), został też powołany do służby wojskowej, którą odbył w administracji niemieckiej jako rzeczoznawca gospodarczy na powiat rypiński (Wielkopolska).

Od 1 września 1918 pracował w Departamencie Stanu rządu Rady Regencyjnej, przekształconym w miesiąc później w Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Pracował tam jako kierownik referatu niemieckiego, a później referent spraw zachodnich w Departamencie politycznym MSZ. W 1919 był członkiem Komitetu Plebiscytowego, przygotowującego polską akcję plebiscytową na Warmii, Mazurach i Powiślu. Od 1920 był naczelnikiem Wydziału Północnego MSZ, w 1921 objął funkcję wicedyrektora a w 1924 – dyrektora Departamentu Politycznego MSZ. W latach 1923–1924 był pełniącym obowiązki Komisarza Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku, następnie Ministrem-Rezydentem przy Lidze Narodów w Genewie. W 1925 został wiceministrem Spraw Zagranicznych; w trzecim gabinecie Wincentego Witosa krótko kierował ministerstwem (10–15 maja 1926). Po przewrocie majowym urlopowany ze służby dyplomatycznej, powrócił do Jurkowa. W 1929 mianowany członkiem polsko-niemieckiej Komisji Mieszanej dla Górnego Śląska (w randze wiceministra). W 1934 przeniesiony w stan spoczynku, został wybrany prezesem Wielkopolskiej Izby Rolniczej (1934–1935), a następnie prezesem Ogólnopolskiego Związku Eksporterów Zboża (1935–1936) i prezesem Związku Izb i Organizacji Rolniczych RP (1935–1936^[1]). W listopadzie 1936 został powołany na wiceministra skarbu. W 1938 objął ponadto nadzór nad Departamentem Ceł i Departamentem Podatków i Opłat.

Po wybuchu II wojny światowej ewakuował się wraz z rządem do Rumunii, przebywał krótko w obozie dla internowanych w Slanic. W październiku 1939 zajmował się reorganizacją ambasady polskiej w Bukareszcie (którą kierował wówczas Roger Raczyński). Od listopada 1939 w Paryżu, gdzie został zaangażowany jako kierownik Oddziału Politycznego w Biurze Badań Celów Wojny przy Rządzie Polskim. Po zajęciu Francji przez wojska niemieckie pojechał m.in. do Vichy i Nicei. W lutym 1941 opuścił Francję i przedostał się do Londynu. Od maja do września 1941 kierował poselstwem RP przy emigracyjnym rządzie czechosłowackim Edwarda Benesza. Od października 1941 był sekretarzem generalnym MSZ. Od 1 października 1943 został pierwszym zagranicznym ambasadorem przy Komitecie Wolnej Francji w Algierze. Następnie ambasador rządu RP w Paryżu, oficjalnie uznawany przez Francję do początku lipca 1945. Po cofnięciu uznania Rządowi RP na Wychodźstwie pozostał we Francji jako (nienazwany tak zresztą oficjalnie) „Ambasador Wolnych Polaków” – przedstawiciel polskiego ośrodka politycznego emigracji w Londynie. Funkcję tę pełnił do swojej choroby (1969). Nigdy – jak pisano w wielu publikacjach – nie był pracownikiem Biblioteki Polskiej w Paryżu, walczył natomiast o jej niezależność, przeciwstawiając się m.in. różnym działaniom władz PRL. Z jego inicjatywy założono w 1957 Dom Spokojnej Starości Polskiego Funduszu Humanitarnego w Lailly-en-Val, gdzie mieszkał wraz z żoną w ostatnich latach życia. Współpracował z polskimi czasopismami emigracyjnymi (np. londyńskimi „Wiadomościami”, „Myślą Polską” i monachijską „Na Antenie”), był autorem kilku książek. Był związany z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, biorąc udział w wielu audycjach dokumentalnych („Świadkowie historii”) i pogadankach historycznych.

Istnienie w Paryżu kierowanej przez Morawskiego „polskiej ambasady bis” drażniło władze PRL. Stąd brały się komunistyczne ataki na Morawskiego, przedstawianie go jako „człowieka przeszłości”, „zdegenerowanego eks-obszarnika”, czy „reakcjonistę” oraz kalumnie rzucane na jego rodzinę. Francuska prasa komunistyczna określała w latach 50. XX w. Morawskiego i jego zespół „Polscy zdrajcy i bandyci spod znaku Andersa”.

Wysoko ceniony przez gen. Charles’a de Gaulle’a. Walczył w interesie Polski na forum organizacji europejskich o Europę opartą „na najpiękniejszych wartościach francuskiej kultury politycznej”. Jerzy Stempowski (Paweł Hostowiec) nazwał Morawskiego „Ambasadorem Atlantydy”. Kazimierz Wierzyński pisał o Morawskim: „Ambasador, który jest instytucją”, publicystka Teresa Błażejewska – o „legendarnym ambasadorze”.

Dom przy 174 rue de l'Université w Paryżu, gdzie mieściło się mieszkanie ambasadora Kajetana Morawskiego, grudzień 2008

Po śmierci Kajetana Morawskiego wdowa po generale de Gaulle'u stwierdziła: „Generał de Gaulle bardzo cenił Ambasadora Morawskiego i miał doń szczerą sympatię” (list kondolencyjny do Macieja Morawskiego z 10 listopada 1973). Został pochowany na cmentarzu w Lailly-en-Val, gdzie znajduje się kilkaset grobów Polaków, pozostałych na emigracji we Francji po II wojnie światowej. Członek międzynarodowego PEN Clubu (sekcji pisarzy uchodźców) oraz Rady Fundacji im. Kościelskich.

W 1997 powstał o nim film dokumentalny pt.: Ambasador Atlantydy (reż. Piotr Morawski, scen. Ryszard Kaczyński). W 2009 jego imię nadano Liceum Ogólnokształcącemu i Zasadniczej Szkole Zawodowej w Krzywiniu.

Pochowany na cmentarzu miejskim w Lailly-en-Val (kwatera E, gr. 66)^[2].

Twórczość

• Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice (Księgarnia Polska, Paryż 1960; wydanie 2: Editions Spotkania 1996, wstęp i przypisy Jerzy Marek Nowakowski, ISBN 83-86802-09-X; wydanie 3: Fundacja Editions Spotkania 2018, ISBN 978-83-7982-288-1; Nagroda Wiadomości, Londyn 1960)
• Wspólna droga (Księgarnia Polska, Paryż 1962; wydanie 2 pt. Wspólna droga z Rogerem Raczyńskim. Wspomnienia: wstęp Janusz Pajewski; przedmowa Marcin Libicki; przygotowanie do druku i objaśnienia Przemysław Matusik; Wydawnictwo Poznańskie 1998, ISBN 83-86138-67-X)
• Wczoraj. Pogadanki o niepodległym dwudziestoleciu (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1967; wydanie drugoobiegowe w Polsce: O niepodległym dwudziestoleciu – II obieg wydawniczy; przedmowa Władysław Żeleński; Głos 1981, 1982)
• Na przełaj (Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1969)

Prace redakcyjne

• Polska w pamiętnikach gen. de Gaulle’a 1944–1946 (wybór tekstów z przedmową Kajetana Morawskiego; Księgarnia Polska, Paryż 1960)

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 1996)^[3]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937)^[4]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[5][6]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[5]
• Wielki Oficer Orderu Korony Rumunii (Rumunia)^[5]
• Wielki Oficer Orderu św. Sawy (Jugosławia)^[5]
• Krzyż Wielki Orderu św. Sylwestra (Stolica Apostolska)^[5]
• Komandor Orderu Legii Honorowej (Francja)^[5]
• Komandor Orderu Korony (Belgia)^[5]
• Komandor Orderu Korony Włoch (Włochy)^[5]

Zobacz też

• Dom Spokojnej Starości Polskiego Funduszu Humanitarnego
• Komisariat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku

Bibliografia

• Józef Czapski, Czapski o Morawskim, „Wiadomości” (Londyn), 27 stycznia 1974
• Kazimierz Wierzyński, Ambasador, który jest instytucją, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” (Londyn), 2 lutego 1960
• Nie odtrącał nikogo. Rozmowa z Janem Nowakiem-Jeziorańskim o Kajetanie Morawskim, „Gazeta Poznańska”, 10 stycznia 2003

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Krzysztof Rutkowski – "Kajetan Morawski: Paradoks błękitnej krwi"; "Twórczość" nr 11/1994 r.. krzysztof-rutkowski.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-23)].
• "Ambasador Atlantydy" – film biograficzny o Kajetanie Morawskim
• Tomasz Stańczyk – "Krew błękitna jak atrament" (recenzja książki Kajetana Morawskiego pt.: "Tamten brzeg"); "Rzeczpospolita", 18.01.1997 r.
• "Raczyńscy i Morawscy" – o książce Kajetana Morawskiego pt.: "Wspólna droga z Rogerem Raczyńskim. Wspomnienia"
• Maciej Morawski – "Tajne archiwum ambasadora Morawskiego a problemy zjednoczenia europejskiego"; "Unia & Polska", nr 22 / wrzesień 1999 r.. unia-polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-25)].
• Andrzej Dobosz – "Krew i atrament" (felieton o Kajetanie Morawskim); "Rzeczpospolita" – "Plus-Minus" nr 272/22.11.2003 r.
• Andrzej Dobosz – "Krok w przeciwną stronę" (felieton o Kajetanie Morawskim). tygodnik2003-2007.onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-17)].
• 50-lecie Polskiego Funduszu Humanitarnego we Francji
• Uroczystości jubileuszowe Polskiego Funduszu Humanitarnego (2006) – fotoreportaż
• Kajetan Dzierżykraj-Morawski – polityczny outsider (Polskie Radio, 2.11.2012 r.)