Kalka (językoznawstwo)

Kalka językowa (fr. calque linguistique), in. odbitka językowa[1]jednostka językowa utworzona poprzez dokładne przetłumaczenie wyrazu lub całego połączenia wyrazowego z jednego języka na inny[2]. Język docelowy naśladuje wówczas strukturę (semantyczną, morfematyczną[3]) przejętego słowa lub wyrażenia przy użyciu rodzimych jednostek leksykalnych[4][5]. Mechanizm ten określa się jako kalkowanie[6] i stanowi szczególną formę zapożyczania językowego[7]; odróżnia się od ścisłego zapożyczania tym, że dochodzi do zaczerpnięcia znaczeniowej strony wyrazu, sama forma zaś ulega wyraźnej zmianie[8] w wyniku replikacji pierwotnego wzorca[9].

Kalki bywają promowane przez purystów jako zastępstwo dla zapożyczeń właściwych[10], choć formują się również w sposób spontaniczny[11].

Zastosowanie kalk

W języku staropolskim panowała tendencja do kalkowania terminów łacińskich związanych z nazewnictwem kościelnym. Na przykład odpowiedniki łacińskich wykonawców czynności na -tor urabiano za pomocą odpowiednich rdzeni i przyrostka -ciel (np. salva-torzbawi-ciel). We współczesnej polszczyźnie zakorzeniły się również odbitki z języka niemieckiego (Briefträger – listonosz, Weltanschauung – światopogląd), rosyjskiego (np. kto by nie był) i angielskiego (np. wydawać się być)[12].

Kalki pozwalają na wzbogacenie zasobu słownego języka, odzwierciedlając potrzeby nazewnicze pojawiające się w różnych dziedzinach życia[9]. Językiem o stosunkowo dużym udziale kalk (przede wszystkim z greckiego) jest staro-cerkiewno-słowiański. Kalkowanie było tu spowodowane koniecznością uzupełnienia leksyki języka o brakujące ekwiwalenty greckich słów, potrzebne przy tłumaczeniu tekstów oryginalnych[6].

Spontaniczne kalki językowe mogą się pojawiać przy nauce języków i próbie przeniesienia zasad gramatycznych języka ojczystego na grunt języka obcego (por. transfer językowy). Przykładem jest niegramatyczne angielskie zdanie I’ll call to you (zamiast I’ll call you), powstałe wskutek odwzorowania struktury polskiego „Zadzwonię DO ciebie”.

Typy kalk

Wyróżnia się następujące typy kalk[6]:

  • kalki gramatyczne – naśladują strukturę morfemiczną/słowotwórczą przejmowanego elementu językowego, tj. dochodzi do bezpośredniego odwzorowania każdego morfemu[6];
  • kalki semantyczne – słowo istniejące w języku zyskuje dodatkowe znaczenie pod wpływem wzorców języka obcego[6][9];
  • kalki frazeologiczne – naśladują strukturę obcych wyrażeń frazeologicznych, pełnych połączeń składniowych[6][9].

Przykłady

  • Polskie słowo „Rzeczpospolita” stanowi kalkę łacińskiego określenia Res Publica („rzecz publiczna”[13]); w starszych formach polszczyzny oznaczało one każde państwo o ustroju republikańskim (obecnie wyparte w tym znaczeniu przez słowo republika)[14].
  • Określenie „mapa drogowa” jest często spotykaną w mediach kalką ang. road map, którą zaleca się zastępować takimi określeniami, jak: „plan”, „strategia” czy „harmonogram”[15][16].
  • Anglojęzyczny termin political correctness zadomowił się w postaci kalki na gruncie wielu języków europejskich[14] (np. pol. „poprawność polityczna[14], słow. politická korektnosť[17])
  • W niestandardowej polszczyźnie emigrantów funkcjonują takie połączenia wyrazowe, jak: „mieć sex”, „mieć obiad”, „wziąć autobus”, wzorowane na angielskich modelach łączliwości[18].

Zobacz też

Przypisy

  1. Sylwia Firyn, Aspekty tłumaczenia neologizmów niemieckich z końca XX wieku na język polski, Uniwersytet Gdański, s. 31, DOI10.12775/RP.2018.002, ISSN 1896-4362 [dostęp 2019-01-06].
  2. Ján Findra, Eduard Gombala, Ivan Plintovič, Slovník literárnovedných termínov, SPN, 1979, s. 143 (słow.).
  3. Ivan Masár, Príručka slovenskej terminológie, Veda - vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1991, s. 112, ISBN 978-80-224-0341-2 (słow.).
  4. Mistrík 1993 ↓, s. 229–230.
  5. Kesselová 2018 ↓, s. 79.
  6. a b c d e f Karlíková 2017 ↓.
  7. Witold Kochański, Barbara Klebanowska, Andrzej Markowski, O dobrej i złej polszczyźnie, Wiedza Powszechna, 1989, s. 282, ISBN 978-83-214-0607-7 [dostęp 2019-10-17].
  8. „Linguistica Slovaca”, 4–6, Slovenská Akadémia Vied a Umení, Academia Scientiarum et Artium Slovaca., 1948, s. 293 (słow.).
  9. a b c d Kesselová 2018 ↓, s. 83.
  10. Jan Miodek, O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny: Forum Kultury Słowa, Wrocław 1995, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996, s. 10, ISBN 978-83-7091-029-7.
  11. Maria Biolik, Toponimia byłego powiatu Ostródzkiego: nazwy miejscowe, Wydawnictwo Gdańskie, 1992, s. 18, ISBN 978-83-900121-4-8.
  12. Urbańczyk 1992 ↓, s. 152.
  13. „Souvislosti”, 1–4, Zvon, 1996, s. 208 (cz.).
  14. a b c „Polonistyka: czasopismo dla nauczycieli”, 56, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Zakład Czasopism Pedagogicznych, 2003, s. 356.
  15. Maciej Malinowski, Mapa drogowa wejścia Polski do strefy euro, [w:] Porady językowe [online], Obcy język polski [dostęp 2018-11-02].
  16. Jan Miodek, Full time z Chrystusem, Polskatimes.pl, 29 sierpnia 2008 [dostęp 2018-11-02].
  17. Slovenčina pod „paľbou” anglicizmov?, [w:] Konferencia mladých filológov 9. 9. 2003 v Banskej Bystrici [online], ff.umb.sk, s. 2 (słow.).
  18. „Język polski”, 88, W Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 160.

Bibliografia