Kamienica Pod Złotą Palmą we Wrocławiu

Kamienica Pod Złotą Palmą

Zum goldenen Palmbaum
Geschäftshaus Cassel & Goldberg

nr rej. A/2321/491/Wm z 5.09.1992 r.[1]
Kamienica Pod Złotą Palmą
Państwo	Polska
Miejscowość	Wrocław
Adres	Rynek 58
Typ budynku	kamienica
Styl architektoniczny	barok/secesja
Kondygnacje	pięć
Ważniejsze przebudowy	1500, 1592, 1905
Zniszczono	1945
Odbudowano	1945
Kolejni właściciele	Hans i Anna Sachse (do 1437), Niklas Tyme (1437-1447), Anna Tyme (1447-1467), Christine Thyme (1467-1485), Leonhard Gressel (1486-1501); J. Kochler, Leopold Kny (1873-1899), Leopold Priebatsch (1899-1903), Felix Priebatsch (od 1903-1926), Hans Priebatsch (1926-1933), Auguste Priebatsch(1933-) Wally Wertheim, Gertruda Priebatsch, Agnes Holzman ( - 1940), Karsunky & Co. (1940), Alfred Frost i Richard Peter (1941-1945)
Położenie na mapie Wrocławia Kamienica Pod Złotą Palmą
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kamienica Pod Złotą Palmą
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Kamienica Pod Złotą Palmą
51°06′39,70″N 17°01′52,84″E/51,111028 17,031344

Kamienica Pod Złotą Palmą, Dolnośląska Biblioteka Publiczna (niem. Zum goldenen Palmbaum) – kamienica na wrocławskim Rynku, na północnej pierzei rynku, zwanej Targiem Łakoci.

Historia kamienicy i jej architektura

Kamienica w latach 1898–1899

Kamienica po powstaniu domu handlowego Priebatsch's Buchhandlung, lata 1925–1930

W okresie średniowiecznym, pod koniec XIII wieku, budynek posiadał drewniane przedproże, które zlikwidowane w późnym średniowieczu^[2]. Pierwsza renowacja kamienicy miała miejsce około 1500 roku. Wówczas prawdopodobnie nadano budynkowi trzykondygnacyjną formę; data tej przebudowy jeszcze w XIX wieku istniała na ówczesnym portalu^[3]. W tym samym okresie powstał gotycki szczyt z pięcioosiową kompozycją utworzoną przez sterczyny i ostrołuczne blendy^[3]. W 1592 nastąpiła kolejna przebudowa budynku: dodano wówczas manierystyczny portal z godłem domu, a jego wykonawca był prawdopodobnie związany z pracami Hansa Schneidera von Lindau^[4], niemieckiego inżyniera i architekta, twórcy wielu projektów fortyfikacyjnych we Wrocławiu (Bastion Sakwowy, Brama Piaskowa)^[5]. We wnętrzu wykonano sztukatorskie dekoracje sklepienia sieni opartego na hermowych spornikach. Kolejne przebudowy miały miejsce na początku XVII wieku oraz po 1770^[3] (ok. 1780^[6]), kiedy to właścicielem kamienicy był J. Kochler. Fasada, choć zachowano starszy portal, uzyskała wówczas barokowy wygląd^[4] z przewagą stylu klasycystycznego, a trzykondygnacyjny szczyt ozdobiono pilastrami wielkiego porządku ustawionymi w dwóch poziomach^[3].

Od 1875 roku w kamienicy znajdowała się księgarnia "Priebatsch’s Buchhandlung". Jej właściciel Leopold Priebatsch, w 1891 roku w kamienicy zainstalował jeden z pierwszych telefonów we Wrocławiu o numerze 960^[7].

Do 2018 roku większość źródeł cytując Rudolfa Steina, m.in. Olgierd Czerner i Wojciech Brzezowski, podaje rok 1905 za datę wzniesienia nowego budynku. W jego miejsce miano wznieść secesyjny dom handlowy Geschäftshaus Cassel & Goldberg z elementami eklektycznymi^[8]. Rafał Werszler w swojej najnowszej pracy z 2018 roku pt. "Dzieje rodziny Priebatschów, znanych księgarzy i wydawców" przesuwa datę wzniesienia nowej kamienicy do roku 1907. W archiwach Muzeum Architektury odnaleziono dokumenty związane z tym okresem, m.in. zezwolenie na budowę z 1906 roku, pierwszy niezatwierdzony projekt ze stycznia 1906 autorstwa Maxa Kessela, kolejne projekty już zatwierdzone z lat 1906-1907 wykonane przez firmę Schlesinger & Benedickt^[3]. Krystyna Kirschke Maxa Kassela uznała za wykonawcę nowego domu handlowego co w świetle najnowszych źródeł jest niemożliwe. Kassel zmarł w 1906 roku^[a]

Nowy dom handlowy wzniesiony w latach 1906-1907 na nowym podpiwniczeniu, miał pięć kondygnacji i trzykondygnacyjny szczyt z renesansową dekoracją^[10]. Był zaprojektowany jako obiekt w pełni handlowy^[7]. Czteroosiowa fasada ozdobiona została pilastrami oddzielającymi łukowe okna na czwartej kondygnacji i duże, prostokątne i witrynowe na trzeciej. Na wysokości dwóch pierwszych kondygnacji, w szerokości trzech osi okiennych wstawiono jedną dużą łukową witrynę. W osi czwartej po prawej stronie znajdowało się wejście^[3][11].

W nowym domu handlowym lokale wynajmowały różne firmy handlowe m.in. "Lichtenstein & Wachsner", (producent garderoby męskiej) lub usługowe m.in. "Hoess & Hertrampf (fryzjer). Część parterową zajmowała księgarnia "Priebatsch’s Buchhandlung" a przed wejściem do kamienicy znajdował się podświetlany szyld z postacią czytająca ksiązkę autorstwa mistrza kowalskiego Jaroslava Vonka^[7].

W 1931 roku w kamienicy powierzchnie wynajmowały różne firmy: "Cassel & Goldberg" (producent ubrań damskich), "Falke" (sklep z oświetleniem), "Gluskions" (fabryka garderoby męskiej), "Halbach & Co" , "Hertrampf" (fryzjer), "Rosenberg" (garderoba męska), "Schmidt" (kuśnierz), "Strumpf" (fabryka obuwia)^[7].

Księgarnia Priebatsch’s Buchhandlung pod zarządami rodziny Priebatschów istniała do 1933, kiedy to w wyniku prześladowań ludności żydowskiej ówczesny jej właściciel Hans Priebatsch wyjechał wraz z rodziną do Jerozolimy. Księgarnia została przejęta przez księgarzy Ericha Thiela i Karla-Hansa Hintermeiera. Szyld i nazwa księgarni Priebatsch’s Buchhandlung istniała do 1943 roku^[7].

Właściciele i postacie związane z kamienicą

Do 1418 roku kamienica należała do Hansa Sachse a po jego śmierci w tymże roku do jego żony Anny. W jej posiadaniu znajdowała się do 1438. Udziały majątkowe w kamienicy mieli również potomkowie państwa Sachse, którzy swoje udziały odsprzedali matce^[b]. Anna zmarła w 1433 roku a kamienice odziedziczyły córki Katarzyna, żona rycerza Niklasa Stewitz starosty namysłowskiego i Anna^[13]. Wspólnie sprzedały kamienice w 1437 swojemu wujowi, kupcowi Heinze Tile lub Niklasowi Tyme^[c]. Niklas Tyme pochodził z Lubina a we Wrocławiu zamieszkał w 1436 roku. W latach 1439 i 1440 był wybierany do ławy; był właścicielem kilku posesji w tym domu przy Furcie Rybackiej (u wylotu ulicy Więziennej). Zmarł w 1447 a kamienice odziedziczyła na kolejne dwadzieścia lat wdowa po nim, Anna; w 1468 roku kolejni spadkobiercy do kamienicy sprzedali swoje prawa Christinie, starszej córce Niklasa, już wdowie po Hansie Holiko (Holcroe) właściciela Kamienicy przy Rynku 18 od 1452 i Kamienicy Pod Złotą Kotwicą również na wrocławskim Rynku^[14]. W latach 1486-1501 właścicielem posesji był Leonhard Gressel^[15].

Przynajmniej od 1875 roku kamienica należała do Leopolda Kny'ego profesora zwyczajnego, botanika, specjalisty w dziedzinie grzybów i roślin zarodnikowych^[7].

Priebatschowie

Szyld "Priebatsch’s Buchhandlung" autorstwa mistrza kowalskiego Jaroslava Vonka

Rodzina Priebatsch pochodziła ze Śmigla, gdzie Naumann Priebatsch (1802-1862), nauczyciel i dyrektor szkoły, w 1826 roku założył pierwszą księgarnię z podręcznikami szkolnymi. Jego synowie, Julius i Leopold poszli w ślady ojca i również byli księgarzami i wydawcami. Julius (1830-1905) po ukończeniu szkoły w 1855 roku założył w Ostrowie Wielkopolskim księgarnie o profilu edukacyjnym. Leopold w 1861 roku, w wieku 27 lat, wyjechał do Wrocławia, gdzie 19 maja tego samego roku przy ulicy Ruskiej 63, w kamienicy "Pod Czarnym Kręglem" założył swój pierwszy sklep "Leopold Priebatsch, Papier und Stereoskopenhandlung, Gesellschaftsspiele und Bilderbücher". Handlował wówczas m.in. papierem ozdobnym, grami planszowymi albumami z ilustracjami^[7]. W 1863 roku Leopold przeniósł swój sklep do rynku, pod adres Rynek 14. W kolejnych latach rozszerzył swój asortyment o książki i dzieła sztuki. W październiku 1867 roku jego firma zmieniła nazwę na "Priebatsch’s Buchhandlung" ^[7]. Od 1872 roku jego księgarnia sprzedawała również pomoce naukowe i wydawała własne katalogi i publikacje. W 1873 roku księgarnia Priebatsch’s Buchhandlung przeniosła się do większego lokalu pod adresem Rynek 10/11. 1 sierpnia 1873 roku Leopold zarejestrował własne wydawnictwo , w którym publikował (do 1923 roku) tygodnik Schlesische Schulzeitung (Śląskie Zeszyty Szkolne) o kierunku pedagogiczno-naukowym. Księgarnia powiększała swój asortyment. Stała się największą tego typu placówką oferującą pomoce naukowe dla szkół, od zeszytów poczynając po nowoczesne rozkładane ławki kończąc ^[7]. Jesienią 1875 roku księgarnia przeniosła się do nowego lokalu pod adresem Rynek 58 ^[7]. W 1899 r. Leopold Priebatsch do spółki z bratem Juliusem odkupili od profesora Leopolda Kny kamienicę "Pod Złotą Palmą" wraz z przylegającą do niej kamienicą znajdującą się pod adresem Odrzańska 1 Nowym nabytkiem w imieniu właścicieli administrował w tym okresie Lubiński^[7]. Po śmierci Leopolda w 1903 roku, jego spuściznę przejął jego syn Felix Priebatsch (1867–1926), historyk, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, znawca dziejów i kultury Słowian i Śląska. Kolejnym właścicielem wydawnictwa i księgarni był syn Feliksa Hans Jochanan Priebatsch (1902-1989)^[10], który opuścił Wrocław w 1934 roku^[7]. W dokumentach właścicielem kamienicy wraz z budynkiem przy Odrzańskiej 1 była Auguste Priebatsch a następnie jej córka Wally Wertheim. Z dokumentu z 1940 roku wynika, że Wally Wertheim wraz z Gertrudą Priebatsch, wdową po Felixie, oraz starszą siostrą Agnes Holzman były właścicielkami kamienicy a 2 stycznia 1940 roku sprzedały ją za kwotę 113500 RM firmie meblowej Karsunky & Co. ^[7].

W księgach adresowych z lat 1942-1943 właścicielami kamienicy jest firma pro­dukująca siodła Frost & Jàhnel offene Handelsgesellschaft a jej właścicielem byli Alfred Frost i Richard Peter^[7].

Po 1945 roku

Podczas działań wojennych w 1945 roku kamienica nie uległa dużym zniszczeniom^[10]. Budynek bardzo szybko został dostosowany do potrzeb handlowych. Na parterze została otwarta księgarnia i wydawnictwo „Księgarnia Jasielskiego”, w której jej właściciel, lwowianin Roman Jasielski, oferował swoje bogate zbiory przywiezione jeszcze ze Stanisławowa. Po jego śmierci w 1947 jeszcze przez rok księgarnię w tym miejscu prowadziła jego córka Anna Aleksandra Jasielska^[7]. W 1948 roku kamienica została zaadaptowana jako Dom Wzorów Izby Przemysłowo-Handlowej. Piętra zostały udostępnione dolnośląskim producentom do eksponowania swoich wyrobów. Na parterze otworzono księgarnię Domu Wzorów. Po wystawie Ziem Odzyskanych w 1948 roku Dom Wzorów zamknięto wraz z Izbą Przemysłowo-Handlową. Pod koniec 1949 roku budynek w całości został przekazany Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu. W 1955 roku została ona połączona z Wojewódzką Biblioteką Publiczną^[7]. W 1960 roku zlikwidowano dużą witrynę, wstawiając w jej miejsce mniejsze symetryczne okna^[16]. Obecnie w budynku mieści się Dolnośląska Biblioteka Publiczna im. Tadeusza Mikulskiego. Na parterze znajduje się sala zwana "Pod Plafonem" (obecnie "Galeria Pod Plafonem") z kolumną pośrodku, w której odbywały się wystawy malarstwa i grafiki^[17][18].

Przypisy

Uwagi

Bibliografia

• Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
• Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
• Mateusz Goliński: Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji (cz2: 1421-1500). Wrocław: Chronicon, 2015.
• Zdzisław Wiśniewski: Rynek wrocławski w świetle badań archeologicznych cz.II. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2002.
• Andrzej Konarski: 604 zagadki i Wrocławiu. Wrocław: eMKa, 2017.
• Krystyna Kirschke: Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890-1930: struktura, kolorystyka, dekoracja. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-918-6.
• Olgierd Czerner: Rynek wrocławski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
• Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-885-6. OCLC 75391965.
• Rafał Werszler. Dzieje rodziny Priebatschów, znanych księgarzy i wydawców. „Kwartalnik Historii Żydów”, s. 173-195, 2018. Żydowski Instytut Wydawniczy. 

Linki zewnętrzne

• Fragment kamienicy Pod Czarnym Orłem, z widocznym wizerunkiem orła