Kamienica przy Rynku 16 w Tarnowskich Górach

Kamienica przy Rynku 16

nr rej. A/628/66 z 27 kwietnia 1966[1][2]
Budynek w 2021 roku. Po lewej wylot ulicy Przesmyk
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Tarnowskie Góry (Śródmieście-Centrum)
Adres	Rynek 16
Typ budynku	kamienica
Architekt	nieznany[3]
Inwestor	nieznany[3]
Ukończenie budowy	XVI wiek[4][5][6][7]
Ważniejsze przebudowy	XVIII wiek[4][6][7]
Pierwszy właściciel	nieznany[3]
Kolejni właściciele	Spis kolejnych właścicieli 1673–1676: Marcin Niwka 1746: Jacob Karol Psczenski 1765: Gottfried Schultz 1791–1845: Johann Sedlaczek 1862–1863: Franz Loebell ok. 1864–1898: Gustav Böhm 1899–1908: Elisabeth Böhm 1909–1912: Adelheid Guttmann 1928–1938: Józef Milarski[3]
Położenie na mapie Tarnowskich Gór Kamienica przy Rynku 16
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kamienica przy Rynku 16
Położenie na mapie województwa śląskiego Kamienica przy Rynku 16
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego Kamienica przy Rynku 16
50°26′40,560″N 18°51′17,208″E/50,444600 18,854780

Kamienica przy Rynku 16 w Tarnowskich Górach – zabytkowa kamienica wybudowana w XVI wieku, znajdująca się pod numerem 16 przy tarnogórskim Rynku.

Od 1791 roku właścicielem kamienicy był Johann Sedlaczek, a do 1805 roku znajdowała się w niej pierwsza siedziba założonej przez Sedlaczka i funkcjonującej do dnia dzisiejszego winiarni. W 1804 roku kamienica gościła Józefa Wybickiego, autora słów polskiego hymnu. Od połowy XIX wieku aż do początku XX wieku budynek należał do rodziny Böhmów. W 1966 roku został wpisany do rejestru zabytków.

Budynek pierwotnie miał podcienia, których ślady zachowały się do dnia dzisiejszego. W dawnej sieni oraz na prawo od niej, jak również w klatce schodowej zachowały się sklepienia krzyżowe i kolebkowe.

Historia

Południowa i zachodnia pierzeja tarnogórskiego rynku ok. 1860–1870. Dom pod numerem 16 oznaczony czerwoną strzałką

Budynek znajduje się w zachodniej pierzei tarnogórskiego Rynku, na rogu z ulicą Przesmyk^[7]. Podobnie jak sąsiednie budynki, wybudowany został w XVI wieku^[4][7]. Pierwotnie był jedną z kamienic podcieniowych, których zespół współcześnie obejmuje budynki przy ul. Gliwickiej 1, 3 i 5 oraz przy Rynku 18 i 17 (budynek północny i południowy), a kiedyś także 15^[5][6].

Nie jest znany inwestor, architekt, budowniczy, ani dokładna data wzniesienia kamienicy^[3]. W Regestrach Anlagow Mieÿskich z lat 1673–1676 między domem należącym do Schumannów (współczesna kamienica pod numerem 15) a domem Olofssonów (współczesna północna kamienica pod numerem 17) znajdował się dom Marcina Niwki, stąd – zdaniem badacza tarnogórskich archiwów Marka Wojcika – przyjąć należy, iż był to w tym okresie właściciel kamienicy pod obecnym numerem 16^[3].

Dom pojawia się w spisie budynków, które spłonęły w pożarze miasta w 1746 roku^[8]. Wówczas jego wartość wynosiła 570 talarów, a właścicielem był doktor Jacob Karol Psczenski^[3].

Z 1765 roku pochodzi pierwszy zachowany kataster, w którym pojawia się budynek, którego obecny adres to Rynek 16. Kamienica była wówczas własnością poborcy podatkowego Gottfrieda Schultza i miała numer 20^[8]. Od 1791 roku właścicielem domu był kupiec Johann Sedlaczek, założyciel winiarni. Od 1805 roku aż do dziś funkcjonuje ona w zakupionym również przez Sedlaczka, znajdującym się przy tarnogórskim Rynku budynku pod numerem 1^[3]. W katastrze z 1800 roku budynek przy Rynku 16 był oznaczony numerem 18 i pozostawał własnością Sedlaczka aż do jego śmierci w 1845 roku^[8]. Wartość obiektu w latach 1800–1840 wynosiła 615-620 talarów^[9].

Zachodnia pierzeja tarnogórskiego rynku w 1902 roku. Budynek pod numerem 16 w środku, trzeci z prawej

W lipcu 1804 roku w kamienicy nocował Józef Wybicki, autor słów Pieśni Legionów Polskich we Włoszech, który wraz z synami przybył do Tarnowskich Gór, by podziwiać zainstalowaną w 1788 roku maszynę parową do odwadniania kopalń, jedną z pierwszych na kontynencie europejskim^[10][6][7].

Wnuki Johanna Sedlaczka weszły w związki małżeńskie z przedstawicielami zamożnej rodziny Böhmów i to pomimo różnic wyznania (Sedlaczkowie byli katolikami a Böhmowie ewangelikami). Maria Sedlaczek wyszła za mąż za Gustava Böhma, który był synem sukiennika Gustava Böhma, właściciela sąsiedniej kamienicy pod numerem 17. Po uregulowaniu spraw spadkowych, prawdopodobnie w 1864 roku kamienica pod numerem 16 stała się własnością Marii i Gustava Böhmów^[11]. Kiedy w II połowie XIX wieku po raz pierwszy urzędowo nadano nazwy ulicom w mieście, niewielką uliczkę oddzielającą kamienice numer 16 i 17 nazwano Böhmgasse dla uczczenia tej zasłużonej dla miasta rodziny (obecnie ul. Przesmyk)^[12][13].

Spośród znanych właścicieli, na początku XX wieku (w latach 1899–1908) kamienica należała do była wdowy Elisabeth Böhm, drugiej żony Gustava Böhma^[13]. W latach 1909–1913 właścicielką posesji była wdowa Adelheid Guttmann, żydówka trudniąca się handlem i produkcją wyrobów mącznych^[14]. W latach 1928–1938 dom był własnością Józefa Milarskiego, kupca i współzałożyciela Stowarzyszenia Właścicieli Domów i Gruntów w Tarnowskich Górach^[9].

W latach 50. XX wieku w kamienicy mieściły się m.in. Śląskie Zakłady Elektryczne, zaś 27 kwietnia 1966 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków^[1][2].

Na parterze budynku przez kilkadziesiąt lat (do 2013 roku) znajdował się sklep rybny^[7][9]. Współcześnie w kamienicy mieści się m.in. jubiler, lodziarnia, kancelaria adwokacka oraz sklep z rozmaitościami^[15].

Architektura

Kamienica pod numerem 16 przy tarnogórskim Rynku jest piętrowa, wzniesiona na rzucie prostokąta, ma symetryczną, pięcioosiową elewację, a kryta jest czterospadowym dachem z wystawkami^[4][7][9].

Pierwotnie również wnętrze budynku miało symetryczny układ z przelotową sienią w jego osi^[9]. W części dawnej sieni oraz na prawo od niej zachowały się sklepienia kolebkowe, w klatce schodowej – sklepienia krzyżowe i kolebkowe^[4].

Oryginalnie budynek miał również podcienia z arkadami – podobnie jak sąsiednia kamienica pod numerem 15 – spod których możliwe było wyjście przed tzw. Dom Szymkowica (w którym w latach 1608–1908 mieścił się ratusz^[16])^[7]. Podcienia jeszcze są widoczne na planie miasta z lat 40. XIX wieku jako przerywana linia w części frontowej budynku; na późniejszych mapach oraz rycinach i fotografiach już się one nie pojawiają^[17]. Ich ślady zachowały się jednak do czasów współczesnych w pomieszczeniach na parterze^[4][7].

Przypisy

Bibliografia

• Marian Broniec, Ryszard Bednarczyk, Arkadiusz Czech, Mieczysław Filak, Krzysztof Gwóźdż, Jan Hahn, Marek Kandzia, Alicja Kosiba-Lesiak, Zofia Krzykowska, Dominik Ochman, Marek Panuś, Przemysław Rubacha, Anna Sopuch, Gabriela Szubińska, Marek Wojcik, Roman Wolniszewski: Przewodnik Tarnowskie Góry. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2009. ISBN 978-83-61458-36-4.Sprawdź autora:15.
• Antoni Gładysz: W Polsce Ludowej. Ziemia gwarków w literaturze. W: praca zbiorowa pod red. Henryka Rechowicza: Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1969.
• Gminna Ewidencja Zabytków. BIP – Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2019-10-04. [dostęp 2021-07-22]. (pol.).
• Zofia Krzykowska: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Zofia Krzykowska: Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763-1918). Zabytki sztuki i architektury. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Przemysław Nadolski: Miasto pod panowaniem pruskim i w obrębie II Rzeszy Niemieckiej (1763-1918). Miasto i jego zabudowa. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
• Ignacy Płazak, Jan Przała: Katalog zabytków sztuki w Polsce. red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek. T. VI: (województwo katowickie). Cz. zeszyt 12: (powiat tarnogórski). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968. ISBN 83-86293-37-3.
• Rejestr zabytków nieruchomych w województwie śląskim (stan na 31 grudnia 2020 r.). Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2021-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
• Marek Wojcik: Tarnogórski rynek. Dzieje domów i mieszkańców od XVII wieku do początków XX wieku. Tarnowskie Góry: Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2017. ISBN 978-83-939816-1-8.