Kanał Ogińskiego

Kanał Ogińskiego

Агінскі канал

Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Lata budowy	1765–1783
Długość	54 km
Początek
Akwen	Jasiołda
współrzędne	52°16′13,6″N 25°55′51,8″E/52,270439 25,931050
Koniec
Akwen	Szczara
współrzędne	52°43′37,9″N 25°55′21,4″E/52,727194 25,922611
Śluzy	10
Położenie na mapie obwodu brzeskiego początek koniec
Położenie na mapie Białorusi początek koniec

Kanał Ogińskiego na mapie Polski z 1920 roku

Główne drogi wodne II Rzeczypospolitej

Michał Kazimierz Ogiński, budowniczy kanału

Kanał w Słonimie (1935)

Kanał Ogińskiego (biał. Агінскі канал, Ahinski kanał; ros. Огинский канал, Oginskij kanał) – kanał wodny na Białorusi, w obwodzie brzeskim, o długości 54 km. Łączy Jasiołdę, wpadającą do Prypeci (dopływ Dniepru, zlewisko Morza Czarnego) ze Szczarą (dopływ Niemna, zlewisko Morza Bałtyckiego).

Został zbudowany w latach 1765–1783 z inicjatywy Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Budowa związana była z modernizacją państwa mającą na celu skomunikowanie różnych części Rzeczypospolitej za czasów saskich i stanisławowskich.

Historia

Inicjatorem budowy kanału był hetman wielki litewski Michał Kazimierz książę Ogiński, a jego celem było połączenie drogami wodnymi zlewisk Bałtyku i Morza Czarnego, które znajdowały się w obrębie Rzeczypospolitej. Inwestycja ponadto miała ożywić gospodarczo i kulturalnie Polesie^[1].

Kanał połączył dorzecza Niemna i Dniepru, a przez to Morze Bałtyckie z Czarnym. Podczas budowy wykorzystano koryta rzek Jasiołdy, Prypeci i Szczary. Miał 46 km długości, 12–18 metrów szerokości (z pasami bocznymi 80 metrów), a głębokość do 1,5 metra. Siedzibą zarządu kanału było miasteczko Telechany należące do Ogińskiego. Wybudowano w nim port rzeczny i stocznię. Spowodowało to rozwój miasteczka, w którym działała jeszcze manufaktura fajansów oraz sukna. Najważniejszym portem śródlądowym na tej nowoczesnej drodze wodnej był Pińsk^[2]. W 1768 roku sejm nadał Ogińskiemu królewszczyzny i prawo pobierania opłat przejazdowych, zobowiązując go w zamian do utrzymywania kanału^[3]. W konstytucji sejmowej kanał nosi nazwę Kanał wielki Piński, czyli Port Ogiński^[3]. Dokument zobowiązywał komisję skarbową do budowy dróg dojazdowych i czyszczenia rzek^[3]. W 1784 roku kanał był gotowy, gdyż przepłynął nim z Chersonia do Królewca statek o pojemności 35 łasztów^[3].

Po rozbiorach kanał został przejęty przez władze rosyjskie i w latach 1797–1804 unowocześniony i przebudowany^[3]. Funkcjonował nieprzerwanie do I wojny światowej, kiedy uległ poważnym zniszczeniom.

I wojna światowa

W roku 1915 Rosjanie, wycofując się przed wojskami państw centralnych, spalili budynki mieszkalne i gospodarcze przy śluzach komorowych, jazach i mostach zwodzonych oraz przy Zarządzie Dróg Wodnych w Telechanach^[4]. Śluzy komorowe wysadzono i częściowo spalono^[4]. Jazy, upusty (spusty i wpusty), kanały obwodowe oraz mosty zwodzone i mosty małe zwykłe zostały uszkodzone i częściowo spalone^[4]. Rosjanie zniszczyli lub wywieźli do Rosji całą dokumentację techniczną i historyczną^[4]. Zniszczenia dopełniły wojska niemieckie, które kanał wykorzystały jako linię obrony^[4]. Na terenie śluz, wałów i drogi holowniczej zbudowano schrony^[4]. Niemcy zniszczyli pozostałe mosty i zbudowali prowizoryczne mosty wojenne^[4]. Zniszczyli również linię telefoniczną, która była doprowadzona do śluz na całej długości kanału^[4]. Ponieważ kanał był linią obrony, na palach wbitych w dno umieszczono drut kolczasty^[4]. Rosnące wzdłuż kanału drzewa zostały wycięte lub zniszczone przez pociski^[4]. Po wycofaniu się Niemców w 1918 roku, to co pozostało (głównie części metalowe), zostało rozkradzione przez miejscową ludność^[4].

Odbudowa w latach 1923–1927

Kanał odbudowano w latach 1923–1927^[5]. W ramach prac wybudowano 10 nowych jazów na rzece Szczarze, 10 śluz na kanale, nowe stróżówki, kanał oczyszczono z zasieków i strzelnic^[5]. Odnowiono i uporządkowano przystań w Pińsku, wybudowano zimowisko w Grodnie i Pułtusku oraz oczyszczono rzeki Prypeć, Jasiołdę, Szczarę, Pinę, Styr, Horyń, Niemen, Wilię z pozostawionych pali mostów wojennych, zamuleń i zarośnięć^[5]. Odbudowa kosztowała ponad 3 miliony złotych^[4]. Kanał przed II wojną światową był wykorzystywany w celach transportowych, pasażerskich i turystycznych^[2]. Po zakończeniu odbudowy w 1928 roku zostały odbudowane mosty zwodzone i zbudowano budynki gospodarcze przy śluzach^[6]. Administracja kanałem Ogińskiego należała do Państwowego Zarządu Dróg Wodnych w Telechanach, który podlegał Dyrekcji Dróg Wodnych w Wilnie^[6]. Aby śluzowi mogli porozumieć się z zarządem, w stróżówkach przy śluzach zainstalowano telefony^[6]. Linię telefoniczną poprowadzono po wschodniej stronie kanału, a Jezioro Wygonowskie okrążała od zachodu^[6].

II wojna światowa i po niej

Kanał był czynny do roku 1941. Transportowano nim drewno, okresowo z Telechan do Pińska kursowały po nim małe statki i jednostki wycieczkowe^[7]. 13 września 1942 roku zwycięską „bitwę ogińską” stoczył partyzancki oddział im. Szczorsa z dwoma pułkami dywizji SS, które wzięły udział w ekspedycji karnej „Bagienne Dreszcze-Południo-Zachód” w międzyrzeczu Szczary i Hrywdy^[7]. SS-mani dzień wcześniej spalili wraz z mieszkańcami 4 wioski: Kraśnica, Wiado, Tupiczyce i Bobrowicze, z których 3 nie zostały po wojnie odbudowane^[7]. Po wojnie kanał znalazł się w granicach Białoruskiej SRR (1945–1991), a od 1991 roku na terenie Republiki Białorusi. W 2006 roku władze Białorusi ogłosiły plan odbudowy kanału^[8] kosztem ok. 20 mln USD^[9].

Opis

Kanał Ogińskiego składał się z trzech części:

• od Jasiołdy do Jeziora Wygonowskiego o długości 48 km
• Jezioro Wygonowskie, które było główną częścią kanału – 29 km
• kanał odpływowy o długości 8 km z Jeziora Wygonowskiego do Szczary^[3]

Na trasie kanału zbudowano dziesięć drewnianych śluz komorowych: dziewięć likwidujących różnicę poziomów 15,5 m na odcinku Jasiołda – Jezioro Wygonowskie i jedną niwelującą różnicę poziomu o 1 m na odcinku łączącym Jezioro Wygonowskie ze Szczarą. Kanał miał głębokość 1–1,5 m i szerokość 12–18 m^[6]. Śluzy nie miały nazw, zostały im nadane numery. Numeracja zaczynała się od rzeki Jasiołdy^[6].

Długość kanału od Jasiołdy do Szczary, wliczając w to Jezioro Wólkowskie i Jezioro Wygonowskie, wynosi 53,95 km^[6]. Ponieważ w niektórych miejscach woda w kanale znajdowała się powyżej terenu (szczególnie pomiędzy Telechanami a Jasiołdą), po obu stronach zbudowano groble ziemne^[6]. Aby woda z kanału, która przesiąkała przez groble nie zabagniła miejscowości, wybudowano biegnące równolegle kanały pomocnicze zwane przykanałkami^[6]. Ten po prawej stronie o szerokości 3–5 m przebiegał od Telechan do Jasiołdy i miał 29,8 km. Lewobrzeżny przykanałek o szerokości 3–10 m miał początek na bagnach pomiędzy śluzami nr 6 i 7 i miał długość 27 km, biegł do Jasiołddy^[6]. Dodatkowym zadaniem przykanałków było osuszanie terenu^[6].

Po obu stronach zostawiono pas ziemi o szerokości 25 m, który służył jako droga holownicza, i na którym zbudowano groble oraz pomocnicze kanały odwadniające i składowiska drewna do holowania^[2].

Kanał w kulturze

W 1937 roku we Lwowie nakładem Państwowych Wydawnictw Książek Szkolnych ukazała się książka Z Pińska do Augustowa kajakiem autorstwa Adama Schmucka. Autor przepłynął kajakiem „Wilk” trasę z Pińska do Augustowa. Opisał w swojej książce kanał Ogińskiego^[10].

Zobacz też

• Kanał Augustowski
• Kanał Dniepr – Bug (Kanał Królewski)
• Rzeki na Białorusi
• Śródlądowe drogi wodne

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Kanał Ogiński, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 403 .
• Ogińskiego Kanał, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 401 .
• Kanał Ogińskiego w pobliżu miasteczka Telechany, galeria zdjęć na portalu Radzima.org
• Galeria zdjęć archiwalnych Kanału Ogińskiego z czasów II RP
• Most na Kanale Ogińskiego w Słonimie, zdjęcie z 1935 roku