Kaplica Scheiblera

Kaplica Rodziny Scheiblerów
Obiekt zabytkowy nr rej. ZS/1/12 z 27.02.1964 r.
oraz A/12 z 20.01.1971 r.[1]
Ilustracja
Kaplica Rodziny Scheiblerów (sierpień 2007)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Łódź

Miejsce

cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Ogrodowej

Typ pomnika

mauzoleum

Styl architektoniczny

neogotycki

Projektant

Edward Lilpop, Józef Pius Dziekoński

Całkowita wysokość

37 m

Data budowy

1885–1888

Data odsłonięcia

1 września 1888

Położenie na mapie Łodzi
Mapa konturowa Łodzi, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kaplica Rodziny Scheiblerów”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kaplica Rodziny Scheiblerów”
Ziemia51°46′35,82″N 19°25′59,85″E/51,776617 19,433292
Kaplica Scheiblera (fot. Bronisław Wilkoszewski, 1896)
Wnętrze kaplicy Karola Scheiblera
Plan kaplicy Karola Scheiblera

Kaplica Karola Scheiblera – nagrobna kaplica-mauzoleum znajdująca się na Starym Cmentarzu przy ul. Ogrodowej w Łodzi, w jego ewangelicko-augsburskiej części. Ukończona w 1888 r. według projektu Edwarda Lilpopa i Józefa Dziekońskiego. Jest jednym z największych dzieł architektury cmentarnej na świecie oraz świadectwem bezprecedensowego w skali światowej rozwoju Łodzi w XIX wieku.

Historia

Budowa

Karol Scheibler (1820–1881) był twórcą wielkiego imperium przemysłowego, na które składały się zespoły fabryczne przy Wodnym Rynku (obecnie pl. Zwycięstwa), kompleks Księżego Młyna oraz zabudowa biegnąca wzdłuż obecnej ul. ks. bpa Tymienieckiego i sięgająca ul. Piotrkowskiej.

Po przedwczesnej śmierci Scheiblera – na prośbę wdowy, Anny z Wernerów – łódzki architekt miejski Hilary Majewski rozpisał w czerwcu 1883 r. konkurs na projekt kaplicy-mauzoleum. Spośród 11 zgłoszonych prac jury przyznało I nagrodę projektowi warszawianina Jana Hinza, jednak nie został on zaakceptowany przez rodzinę, toteż w grudniu tegoż roku podjęto decyzję o rozpisaniu drugiego konkursu[2]. Efekty tegoż – 16 projektów z 13 modelami – zaprezentowano 16 marca 1884 r. w salach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie[3]. Jury nie przyznało I nagrody, zaś drugą otrzymał projekt mauzoleum […] w ciężkim stylu romańskim, wspólnego autorstwa Piotra Brukalskiego i Mikołaja Tołwińskiego[4].

Przedstawione prace konkursowe nie zadowoliły zleceniodawczyni, stąd też zamówiono w 1885 r. projekt u warszawskiego architekta Edwarda Lilpopa, który zaprosił do współpracy Józefa Dziekońskiego[2]. Według ich planów stanął w latach 1885–1888 monument, który zadziwił współczesnych. W warszawskiej prasie pisano: kaplica jest pomnikiem najkosztowniej wykonanym w kraju naszym, gdzie indziej zaś stwierdzano, że jest to niepospolite dzieło architektury, zaprojektowane z wielkim smakiem i wykonane z niezwykłą starannością. Neogotycka architektura budowli oparta została na najlepszych wzorcach gotyku francuskiego i niemieckiego. Czytelne są nawiązania zwłaszcza do katedry pw. św. Szczepana w Wiedniu i do kaplicy Sainte-Chapelle w Paryżu.

Kaplica została poświęcona w dniu 1 września 1888 roku przez pastora Wilhelma Angersteina w obecności rodziny Karola Scheiblera i kilkuset łodzian[5].

W krypcie kaplicy spoczęły doczesne szczątki Karola Scheiblera i jego dwóch wcześnie zmarłych synów – Leopolda i Feliksa[6]. W późniejszych latach pochowani tam zostali kolejni członkowie rodziny, w tym syn Karol Scheibler II[7] oraz wdowa po zmarłym, Anna Scheibler.

Lata 1945–1989

Tragiczny był los kaplicy po 1945 roku. Obiekt, tak jak i cały teren Starego Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego, był bezkarnie dewastowany i rozkradany. Krypta grobowa została sprofanowana, szczątki zmarłych i trumny zniszczone. Nieliczna parafia ewangelicka nie była zdolna dopilnować porządku na cmentarzu, władze zaś nie wykazywały żadnego zainteresowania ochroną zabytkowego terenu. Stan kaplicy pogarszał się z każdym dziesięcioleciem.

Działania zmierzające do zabezpieczenia obiektu podjęto dopiero w drugiej połowie lat 70. XX w. W 1978 roku wykonano szczegółową inwentaryzację fotogrametryczną kaplicy (pod kierunkiem jednego z obecnych współzałożycieli Fundacji na rzecz Ratowania Kaplicy Karola Scheiblera, inż. Jacka Tyrowicza), zamurowano okna, teren symbolicznie zabezpieczono siatką. Mimo to proces niszczenia trwał nadal, każdego roku ubywały kolejne detale, spadały na ziemię pinakle i kwiatony.

Okres po 1989 r.

Pierwszym konkretnym przedsięwzięciem renowacyjnym było dokonanie przez parafię w 1991 r. wymiany pokrycia dachu, co zabezpieczyło stropy przed zniszczeniem. Parafia ewangelicko-augsburska opracowała jednocześnie wstępne plany odbudowy obiektu. Brak środków finansowych uniemożliwił jednak ich realizację.

W 2000 roku działacze Towarzystwa Opieki nad Zabytkami oraz Towarzystwa Opieki nad Starym Cmentarzem przy ul. Ogrodowej w Łodzi nawiązali współpracę z parafią św. Mateusza, czego owocem było zawiązanie odrębnego stowarzyszenia w celu ochrony kaplicy. Fundacja na rzecz Ratowania Kaplicy Karola Scheiblera została oficjalnie zarejestrowana w 2003 roku[8]. Dysponując niewielkimi środkami finansowymi (duża część pieniędzy pochodzi z listopadowych kwest), już od początku starała się prężnie działać na rzecz renowacji kaplicy. Dzięki jej funduszom w 2002 przywrócono pierwotny napis „Pamięci Karola Scheibler” nad rozetą wejściową (zamieniony w czasie okupacji niemieckiej na niemieckojęzyczną inskrypcję), odnowiono żeliwne drzwi wejścia głównego (czerwiec – październik 2004) oraz drzwi boczne. Do wnętrza powróciła z Muzeum Miasta Łodzi odnowiona rzeźba Wskrzeszenia córki Jaira oraz Pieta[2].

W 2006 roku kaplica trafiła na listę stu najbardziej zagrożonych zabytków świata[9], ogłaszaną co roku przez nowojorską World Monuments Fund.

W 2009 roku, w ramach dalszych prac remontowych, przeprowadzono renowację wieży[10].

Architektura

[…] Wnętrze kaplicy sprawia wrażenie poważne, mimo to przyjazne dla oka; skromność i gust wytworny idą tu w zawody o lepsze. […]

Kronika Łódzka. Mauzoleum…, [w:] „Dziennik Łódzki”, nr 197 z 4 września 1888 r.[6]

Budowla posiada charakter dwukondygnacyjny (w przyziemiach zlokalizowano dwie krypty grobowe, zaś w części naziemnej znajduje się kaplica cmentarna). Mury wykonano z cegły, którą z zewnątrz obłożono kamieniem[11]. Część ścian została oblicowana cegłą sigersdorfską[11]. Jest to obiekt jednonawowy, na planie krzyża, o wymiarach 25×13,5 m, z krótkimi ramionami nawy poprzecznej, lokowanej w połowie długości bryły. Posiada smukłą bryłę zwieńczoną ażurową kamienną wieżą, wysokości 37 m. U jej podstawy znalazły się figury ośmiu muzykujących aniołów, wykonane z blachy cynkowej według modeli znanego warszawskiego rzeźbiarza Andrzeja Pruszyńskiego[11]. Do budowy kaplicy użyto piaskowca na skalę niespotykaną w warunkach polskich, w wystroju wnętrz marmurów (z białego marmuru karraryjskiego wykonano m.in. ołtarz[6]). Front kaplicy, szczyty boczne, balustrady, galerie, wieżę środkową wykonano z piaskowca szydłowieckiego[11]. Roboty kamieniarskie wykonała firma Norblin i Heurteux[11]. Okna wypełniły witraże. Dachy przykryto łupkiem szkockim, a gzymsy i powierzchnie płaskie blachą miedzianą. Kraty, grzebienie na szczytach dachów, krzyże i drzwi zewnętrzne (z kutego żelaza) wykonała fabryka Wł. Gostyńskiego[11]. Kamienne ornamenty zewnętrzne: kapitele liściaste, żabki i zleby wykonano według projektów Władysława Wojtasiewicza[11]. W całej Europie wzniesiono zaledwie kilka budowli dorównujących klasą łódzkiemu mauzoleum.

Zobacz też

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021, s. 37 [dostęp 2018-06-02].
  2. a b c Grzegorczyk ↓.
  3. Kronika Łódzka. Na konkurs kaplicy pomnikowej…. „Dziennik Łódzki”. Rok I (nr 59), s. 2, kol. 4, 1884-03-16. Zdzisław Kułakowski (red.). Łódź: Zdzisław Kułakowski. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-09-01]. 
  4. Kronika Łódzka. Rozstrzygnięcie konkursu na kaplicę grobową dla ś. p. Karola Scheiblera. „Dziennik Łódzki”. Rok I (nr 63), s. 2, kol. 4, 1884-03-21. Zdzisław Kułakowski (red.). Łódź: Zdzisław Kułakowski. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-09-01]. 
  5. Kronika Łódzka. Poświęcenie kaplicy. „Dziennik Łódzki”. Rok V (nr 196), s. 2, kol. 4, 1888-09-02. Antoni Chomętowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2016-03-10]. 
  6. a b c Kronika Łódzka. Mauzoleum…. „Dziennik Łódzki”. Rok V (nr 197), s. 2, kol. 3, 1888-09-04. Antoni Chomętowski (red.). Łódź: Stefan Kossuth. ISSN 1898-3111. [dostęp 2017-09-20]. 
  7. Polski słownik biograficzny [Sapieha Jan, Szroeder Eliasz], t. XXXV, Kraków, Warszawa 1994, s. 430.
  8. Stefański 2006 ↓.
  9. Mausoleum of Karol Scheibler (ang.). World Monuments Fund. [dostęp 2017-09-01].
  10. Piotr Niemcewicz. Konserwacja Kaplicy Karola Scheiblera. „Renowacje i Zabytki”. Nr 2 (34), s. 83, kwiecień – czerwiec 2010. Edward Hardt (red. nacz.). Kraków: Agencja Informacyjno-Promocyjna „raport”. ISSN 1643-2029. 
  11. a b c d e f g Mauzoleum śp. Karola Scheibler'a na cmentarzu ewangelickim w Łodzi. „Architekt”. 1, s. 3-4, 1902. 

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Łódź location map 2.png
Autor:
OpenStreetMap contributors, edited by User:Dwie szyszki
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Map of Łódź, Poland
Ta mapa of Łódź została utworzona dzięki danym z projektu OpenStreetMap, zbieranym przez społeczność. Mapa ta może być niekompletna i zawierać błędy. Niewskazane jest poleganie wyłącznie na niej w nawigacji.
Łódź Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Łódź Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.45 N
  • S: 50.78 N
  • W: 17.95 E
  • E: 20.75 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Legenda pomnik.svg
Symbol pomnika do legendy mapy
Bronisław Wilkoszewski – Mauzoleum Scheiblera.jpg

Fotografia przedstawia mauzoleum Karola Scheiblera na Starym Cmentarzu przy ulicy Ogrodowej. Karol Scheibler w latach 50. XIX wieku w ciągu kilku lat wybudował w Łodzi najnowocześniejszą fabrykę tekstylną ówczesnej Europy, stopniowo tworząc przemysłowe imperium. W momencie śmierci w 1881 roku jego majątek szacowano na kilkanaście milionów rubli. Dwa lata po jego pogrzebie architekt miasta Hilary Majewski, ogłosił w imieniu rodziny Scheiblerów konkurs na projekt grobowca. Znamienne jest, że w regulaminie konkursu wspomniano, iż: "nie oznacza się sumy kosztów, aby nie krępować myśli autora". Ponieważ żaden z nadesłanych projektów nie zadowolił rodziny, ogłoszono drugi, na którym również nie została wybrana żadna z 16 prac. Ostatecznie mauzoleum wykonano według projektu warszawskich architektów, Edwarda Lilpopa i Józefa Dziekońskiego. Kaplicę zbudowano czerpiąc z form niemieckiego i francuskiego gotyku. Fasada i wieża zostały wykonane z piaskowca, ściany boczne wypełniono żółtą cegłą klinkierową. Nad wejściem, przypominającym portal w średniowiecznej katedrze, znajduje się rozeta. Po II wojnie światowej wnętrze kaplicy zostało zdewastowane. W 2017 roku rozpoczęto remont obiektu.

Fotografia pochodzi z wydanego w 1896 roku albumu Bronisława Wilkoszewskiego „Widoki m. Łodzi”. Saryusz Bronisław Paweł Wilkoszewski (1847-1901), zwany "łódzkim Canaletto" był mistrzem fotografii ilustracyjnej. Udokumentował zabudowę Łodzi z końca XIX wieku przede wszystkim wille, fabryki, budynki użyteczności publicznej, obiekty sakralne, ulicę Piotrkowską. Jego zakład fotograficzny znajdował się w willi "Trianon" w Pasażu Meyera 5 (obecnie ulica Moniuszki).
Lodz - cm. Stary Kaplica Scheiblerow 01.JPG
Autor: pl:Konrad Kłoszewski, Licencja: CC BY 2.5
Lodz - Cmentarz Stary ul. Ogrodowa - Kaplica Scheiblerów