Kaplica Wazów na Wawelu

Kaplica
Niepokalanego Poczęcia NMP

A-7 z 28 marca 1931[1]
Kaplica
Kaplica Wazów z zewnątrz
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	Wawel 1
Wyznanie	katolickie
Kościół	Kościół łaciński
Parafia	Parafia archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie
Wezwanie	Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
Historia Data rozpoczęcia budowy 1664 Data zakończenia budowy 1666 (do 1681 wykańczanie) Data poświęcenia 5 sierpnia 1676 roku Fundator Jan Kazimierz Waza
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • ciosy
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Kaplica Wazów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kaplica Wazów
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kaplica Wazów
Położenie na mapie Krakowa Kaplica Wazów
50°03′16,1″N 19°56′07,3″E/50,054472 19,935361

Dedykacja na fasadzie kaplicy

Wnętrze kaplicy – kopuła

Wnętrze kaplicy – ołtarz

Kaplica Wazów, zwana także Prandocińską oraz Psałterzystów, pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii – jedna z dziewiętnastu kaplic katedry wawelskiej. Znajduje się w południowej nawie bocznej, na wschód od kaplicy Szafrańców.

Historia

Obiekt wzniesiono na miejscu romańskiej kaplicy pw. śś. Piotra i Pawła, ufundowanej przez bpa Jana Prandotę w 1. połowie XIII wieku. Prawdopodobnie mieścił się tu pierwotny grób św. Stanisława, którego relikwie pokazywano w tej kaplicy w późniejszym czasie. Przyczyną fundacji budowli była śmierć królowej Anny Austriaczki, której mąż, Zygmunt III Waza, postanowił wznieść, podobnie jak jego dziad Zygmunt I Stary, mauzoleum rodowe. 11 maja 1598 roku kapituła katedralna, na prośbę kardynała Jerzego Radziwiłła, wysłannika króla, zezwoliła na pogrzebanie królowej w podziemiach kaplicy Prandocińskiej. O zamierzeniu wystawienia mauzoleum wspominają także testamenty króla Zygmunta III z 19 maja 1598 r., 1621 r. oraz 1623 r. Królowa została pogrzebana jednak w zapełnionej trumnami krypcie pod kaplicą Zygmuntowską.

W testamentach z 1621 i 1623 roku monarcha zapisał 20 000 florenów oraz paramenty liturgiczne na odprawianie mszy świętej. Władca chciał, aby codzienne odprawiano mszę o Duchu Świętym za fundatora, zaś w czwartki i soboty msze śpiewane o Matce Boskiej z introitem – Salve Sancta Parens. Owe testamenty otwarto 4 maja 1632 r. (po śmierci Zygmunta III). Króla oraz Konstancję Austriaczkę (jego drugą żonę) pochowano w krypcie pod kaplicą Zygmuntowską w 1633 r. Tego roku przeniesiono kości biskupa Jana, pochowanego w kaplicy Prandocińskiej. W 1644 roku z funduszy Władysława IV Wazy powstała nowa krypta grobowa dla Wazów sąsiadująca z kryptą pod kaplicą Zygmuntowską, co było pierwszym etapem w budowie kaplicy. Pracami kierował kanonik Jan Chryzostom Bodzanta. Jako pierwszą w roku 1644 w nowym sklepie na Wawelu złożono trumnę królowej Cecylii Renaty, następnie w roku 1647 królewicza Zygmunta Kazimierza, a w roku 1649 samego Władysława IV.

Myśl budowy mauzoleum Wazów przy stołecznej katedrze zrealizował król Jan Kazimierz^[2]. Prace prowadzono za pieniądze królewskie, ale przy aktywnym udziale Andrzeja Trzebickiego. Prace przygotowawcze do zburzenia kaplicy Prandocińskiej przeprowadzono w latach 1663-1664^[2]. W 1655 roku z Dębnika sprowadzono czarny marmur. W 1666 r. główne prace były wykonane, co sprawdził w styczniu Jan II Kazimierz Waza, przybywający z Częstochowy. 12 marca 1667 r. monarcha wystawił akt fundacyjny, a biskup Andrzej Trzebicki potwierdził to dokumentem 14 listopada 1667 r., wcielając także do kaplicy kolegium psałterzystów. W dniu 22 września 1667 pod nową kaplicą spoczęła królowa Maria Ludwika Gonzaga.

Psałterzyści mieli w pierwszym tygodniu odprawiać przez sześć dni w tygodniu missa lecta, vulgo Requiem dictas. W poniedziałek za Zygmunta III, we wtorek za Annę Austriaczkę, w środę za Konstancję Austriaczkę, w dniu następnym za Władysława IV, w kolejnym za Jana Alberta, zaś w sobotę za Karola Ferdynanda. W drugi tydzień, w poniedziałek odprawiano msze za Aleksandra Karola, we wtorek za Annę Katarzynę Konstancję, w środę za Cecylię Renatę, w czwartek za Ludwikę Marię, natomiast w piątek za fundatora. Psałterzyści mieli także odmawiać dwanaście anniwersariów za zmarłych Wazów: w styczniu modlono się za duszę Zygmunta III, w lutym za Anny Austriaczki, w marcu za Konstancji Austriaczki, w kwietniu za Władysława IV, w maju za Jana Alberta, w czerwcu za Karola Ferdynanda, w lipcu za Aleksandra Karola, w sierpniu za Cecylii Renaty, we wrześniu za Anny Katarzyny Konstancji, w październiku za Ludwiki Marii, w listopadzie za Jana Kazimierza (post sera fata eiusdem), a w grudniu za cały ród Wazów.

Po abdykacji Jana Kazimierza 22 września 1668 r., przy okazji pielgrzymki do Częstochowy i Sokala, władca obejrzał jeszcze postępy w budowaniu kaplicy. Dozór kaplicy władca powierzył biskupowi Andrzejowi Trzebickiemu, wyznaczając na jej utrzymanie dochody z dóbr żywieckich^[2]. W styczniu 1676 r. w podziemiach kaplicy spoczął Jan Kazimierz w kamiennym sarkofagu fundacji Trzebickiego, a 5 sierpnia tego roku konsekrował ołtarz w kaplicy wraz z kapitułą katedralną, nadając mu wezwanie Niepokalanego Poczęcia NMP. w roku 1680 zdecydowano o umieszczeniu w nowej budowli relikwii zmarłego w opinii świętości Prandoty pochowanego w zburzonej kaplicy śś. Piotra i Pawła^[2]. Aż do 1681 nadal wypłacano z dochodów psałterzystów pieniądze na dokończenie mauzoleum^[2].

Architektura

Wygląd zewnętrzny

Bryła kaplicy oraz jej zewnętrzna forma jest kopią kaplicy Zygmuntowskiej. Budowlę – przykrytą kopułą z latarnią, podtrzymywaną na ośmiobocznym bębnie, ustawionym na kwadratowym rzucie – wymurowano z ciosów. Elewacja składa się z wysokiego cokołu, na którym znajdują się żłobkowane pilastry toskańskie. Na nich wspiera się belkowanie. Przestrzeń pomiędzy pilastrami podzielono na trzy kwatery, które wypełniają tablice w formie rombu (kwatery górne i dolne) oraz uszatego prostokąta z wypisanymi dedykacjami (kwatery środkowe). W tym układzie wyjątek stanowi elewacja południowa, gdzie w górnej kwaterze środkowego pola między pilastrami widnieje kartusz z herbami (kolejno od zewnątrz) Polski i Litwy, Szwecji i rodu Wazów, okolony łańcuchem orderu Złotego Runa, zwieńczony koroną (typ corona clausa). Na cokolikach w górnych narożnikach stoją figury św. Zygmunta (narożnik południowo-zachodni) i św. Władysława (narożnik południowo-wschodni). W narożnikach tamburu znajdują się kanelowane pilastry jońskie. Pole pomiędzy nimi wypełniają koliste okna. W tej części architektonicznej dekoracja płaskorzeźbna przedstawiająca motywy główek anielskich, smoków oraz kwiatony i skrzyżowane tarcze. Kopułę pokrywa blacha miedziana. Na niej wznosi się ośmioboczna latarnia z pilastrami, a całość zamyka kopułka z krzyżem.

Wnętrze

Do wnętrza kaplicy prowadzi, znajdujący się w południowej nawie bocznej, barokowy portal ujęty w kolumny korynckie, podpierające belkowanie i nasadę. Nad otworem wejściowym widnieje kartusz z godłem Polski i herbem Wazów, zwieńczony koroną, którą unoszą dwa anioły. Napis w kluczu archiwolty brzmi: Capella nova Regia Psalteristarum Immaculatee Conceptions B.V. Mariae. W odrzwiach umieszczono ażurowe kraty z brązu. Odlane zostały w Gdańsku przez Michała Weinholda w 1673 r. Półkolisty przyczółek podwoji ukazuje wplecione w liście akantu aniołki. Jeden z nich trzyma wpisany w trójkąt napis TRINITAS, oznaczający Trójce Świętą, natomiast drugi unosi koło z napisem AETERNITAS, czyli „wieczność”. Pomiędzy nimi, w kartuszu ujętym łańcuchem orderu Złotego Runa, znajdują się herby Polski, Litwy, Szwecji, Gotlandii i Wazów. Niżej na podtrzymywanej przez dwa aniołki karcie widnieje napis: IOANES CASIMIRUS D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] MAG[nus] DUX LITH[uniae] RUS[siae] PRUS[siae] MAS[oviae] SAM[ogitiae] LIV[oniae] SMOL[ensciae], CZER[nichoviae] NEC NON SVEC[orum] GOTT[orum] VAND[alorum] Q[ue] HAEREDITARIUS REX (Jan Kazimierz, z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Inflancki, Smoleński, Czernihowski oraz dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów). Na wyższych kwaterach drzwi umieszczono na tle splotów liści akantu bawiące się aniołki. W lewym polu jeden z nich depcze insygnia, leżącą na poduszce, a jednocześnie puszcza bańki mydlane. Dwa kolejne unoszą banderolę z napisem MEMENTO MORI oraz palmę (symbol nieśmiertelności) i płonącą pochodnie (symbol wiecznego życia). W dolnym rogu prawej kwatery górnej mieści się czaszka, z której oczodołów pełzną węże. Na niej ustawiona jest klepsydra ze skrzydłami. Poniżej znajduje się otwarta księga z napisem: STATOTUM EST HOMINIBUS SEMEL MORI. W dolne pola wypełniają dwa szkielety, depczące atrybuty władzy, wplecione w liście akantu. Jeden z nich rozrywa koronę, a drugi unosi dwie czaszki. W połowie pól widnieje napis: OMNIA AEQUAT. Po drugiej stronie krat, na poziomej belce, znajduje się splot liści akantu z napisem MICHAEL WEINHOLD GEDANENSIS FECIT GEDANI ANNO 1673. Ponadto w tympanonie umiejscowiony jest analogiczny herb z napisem ANNO DOMINI MDCLXXIII EPISCOPATU TRZEBNICIANO.

Wnętrze obiektu wyłożone jest marmurem dębnickim i kieleckim. Posadzkę wykonano również z marmuru. W narożach dolnej części ścian znajdują się jedno- i dwustronne pilastry jońskie, którymi podzielono także każdą ze ścian na pola. Obramione archiwoltami ściany tarczowe wypełniają stiukowe girlandy owocowe, umieszczone w środkowym występie, ujętym wolutami po bokach. W części dolnej, w środkowym polu ściany wschodniej wznosi się wczesnobarokowy drewniany ołtarz, którego mensę przykrywa marmurowe antepedium. W ołtarzu obraz Wniebowzięcie Matki Boskiej, a po jego bokach, w zamkniętych złoconą konchą niszach nakrytych segmentowanym naczółkiem, stoją figury aniołów. W niszach części wschodnich przy ścianie północnej i południowej stoją natomiast drewniane posągi Męstwa i Roztropności – symbol cnoty idealnych władców. Przyozdobiono je wyrzeźbionymi w alabastrze draperiami z pękami owoców, główkami putt oraz ornamentem małżowinowo-chrząstkowym.

Pozostałe pola ściany południowej i zachodniej zapełniono w dwóch sferach marmurowymi w ramach z brązu, epitafiami: Zygmunta III i Jana Alberta, Władysława IV i Karola Ferdynanda, Jana Kazimierza i Aleksandra Karola. W zachodnim polu ściany północnej znajduje się wejście, a nad nim tablica, poświęcona bpowi Janie Prandocie, na niej napis: OSSA VENERABILIS SERVI DEI IOANNIS PRANDOTHAE EPISCOPI CRACOVIENSIS. W pendentywach umieszczono płaskorzeźby, przedstawiające czterech ewangelistów. W obramionym marmurowymi gzymsami bębnie znajdują się owalne pola, również otoczone marmurową ramą. Wypełniają je pięć okien oraz trzy malowidła, wyobrażające sceny Zwiastowanie, Chrystus w Ogrojcu i Wniebowzięcie. Między nimi ustawiono na postumentach rzeźbione aniołki podtrzymujące kwiatową girlandę, która wisi nad wspomnianymi polami. Dzielące kopułę na cztery części grunty zdobią stiukowe arabeski z aniołkami oraz ich uskrzydlonymi główkami, a także girlandami kwiatowymi. W polach między gruntami malowane sceny: Ofiarowanie Marii w świątyni, Zaślubiny, Nawiedzenie i Oczyszczenie, ozdobione ornamentem małżowinowo-chrząstkowym. W latarni przedstawiono wirująca rozetę.

Przypisy

Bibliografia

• Kuczman Kazimierz: Wzgórze Wawelskie. Przewodnik. Wydanie 2 Kraków 1988.
• Rożek Michał: Krakowska katedra na Wawelu. Przewodnik dla zwiedzających. Wydanie 3 Kraków 1989.
• Rożek Michał: Katedra Wawelska w XVII wieku. Wydanie 1 Kraków 1979 ISBN 83-08-00198-X.
• Krzysztof J. Czyżewski, Kaplica Wazów – czyli ostatnie mauzoleum jagiellońskie na Wawelu, „Studia Waweliana”, XVII, 2016, s. 77-129

Linki zewnętrzne

• Archiwalne zdjęcia i publikacja o kaplicy w bibliotece Polona