Karaimi w Polsce

Karaimi polscy – mniejszość etniczna pochodzenia tureckiego, wyznająca karaimizm, przybyła w średniowieczu ze swych pierwotnych siedzib na Krymie na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi Czerwonej. Współcześnie jedna z czterech uznanych prawnie mniejszości etnicznych w Polsce^[1], żyjąca w rozproszeniu na terenie całego kraju^[2].

Historia Karaimów na ziemiach polskich

Przybycie Karaimów na Litwę i Ruś Halicką

(c) I, Christophe cagé, CC-BY-SA-3.0

Historia osadnictwa karaimskiego w Europie

Wyznawcy karaimizmu do końca XIII wieku żyli w dużym rozproszeniu. Ich najważniejsze gminy znajdowały się w strefie Morza Śródziemnego, Morza Czarnego oraz w Azji Centralnej. Skutkiem zamieszkiwania w wielu krajach była niejednorodność etniczna oraz kulturowa Karaimów. Pierwotnym terenem zamieszkiwania Karaimów tworzących później społeczności na ziemiach polskich był Krym^[3]. Według historii powtarzanej w gminach karaimskich w Trokach, Haliczu i Łucku Karaimów na Litwę przesiedlić miał książę Witold. Przesiedleńcami tymi miały być 383 rodziny pochodzące z miast Czufut-Kale, Mangup i Sołchat^[4].

W rzeczywistości początki karaimskiego osadnictwa w Trokach sięgają prawdopodobnie czasów panowania na Litwie księcia Olgierda lub Kiejstuta^[5]. 13 czerwca 1388 książę Witold wystawił zaś mieszkającym w Trokach Karaimom przywilej^[6]. Do najstarszych siedzib karaimskich należał też Łuck. O istnieniu zorganizowanej gminy w Łucku świadczy opis z 1429, w którym wśród uczestników zjazdu monarchów w tym mieście wymieniony jest także karaimski hazzan^[7]. Również przywilej z 22 grudnia 1506 stwierdza, iż w mieście istniały dwie odrębne synagogi – rabanicka i karaimska^[8].

Karaimi w czasach staropolskich

Druk karaimski pt. „Radość wybawienia” autorstwa Pinchasa Malickiego karaity wileńskiego, wydany w 1890 w Wilnie

Na terenie właściwego Królestwa Polskiego w średniowieczu nie powstała żadna karaimska gmina^[9]. Pod władzą królów polskich gminy karaimskie znalazły się po 1340, gdy Kazimierz Wielki przejął władzę nad Rusią Halicką^[10]. Zgodnie z tradycją do Halicza 80 karaimskich rodzin miało przybyć z Krymu około 1246^[10]. Wiadomo że oprócz Halicza pod berłem królów polskich znajdowała się jeszcze gmina karaimska we Lwowie, która wydzieliła się tam w 1475^[9].

Wszystkie gminy i skupiska karaimskie, nawet te powstałe już po 1500 roku, utrzymywały kontakty religijne, kulturalne i rodzinne ze swoimi pierwotnymi społecznościami na Krymie^[9]. W pierwszym okresie osiedlania Karaimi mieszkali tylko w kilku miastach na terenie Rusi Czerwonej, Wołynia i Litwy (Halicz, Łuck, Troki). W XVII wieku do skupisk tych doszły także nowe karaimskie społeczności w takich miastach, jak Kukizów, Deraźne, Ołyka, Birże, Nowe Miasto, Poniewież, Poswol, Sałaty i Szaty^[11].

Podobnie jak miasta chrześcijańskie i gminy żydowskie, również i Karaimi posiadali w Rzeczypospolitej własny samorząd. Kierowany był on przez starszych, wybieranych przez członków danej społeczności. W gminie karaimskiej zatrudniano szkolnika (zarządzał między innymi miejscowym domem modlitwy), gabbaja (skarbnika) oraz hazzana (pełnił funkcje religijne oraz sądowe). Wyjątkowy kształt miał karaimski samorząd w Trokach, w którym miejscowa społeczność już od średniowiecza wybierała własnego wójta, zatwierdzanego później przez wojewodę. Z czasem władza karaimskiego wójta rozszerzyła się na terytorium całej Litwy i zaczął być on wybierany przez przedstawicieli wszystkich tamtejszych gmin karaimskich^[12]. Litewskich Karaimów rozsławił w opisywanym okresie Izaak z Trok, żyjący w latach 1533–1594^[13].

Swoje kienesy Karaimi wznieśli w omawianym czasie w Trokach, Łucku, Haliczu, Kukizowie, Birżach i Nowym Mieście. Wszystkie zostały zbudowane z drewna. Obok kienes zakładano zwykle również cmentarze (najstarszymi z nich były cmentarz w Trokach oraz na przedmieściach Lwowa, oba pochodzące z końca XV wieku). Z okresu dawnej Rzeczypospolitej zachowały się jedynie cmentarze w Trokach i w Haliczu^[13].

Troki – widok karaimskiego brzegu^[14], akwarela Stanisława Masłowskiego z 1904 roku (Muzeum Narodowe w Warszawie)

Czasy porozbiorowe

Po rozbiorach Rzeczypospolitej karaimskie gminy wyznaniowe w Haliczu i Kukizowie znalazły się w granicach Austrii, natomiast wszystkie pozostałe – w Imperium Rosyjskim. Spis powszechny z 1897 wykazał, że w Imperium Rosyjskim żyło 12 894 Karaimów, w tym 1383 na Litwie i 6166 na Krymie. Ze względu na to, że do Rosji został wcielony w XVIII wieku również Chanat Krymski prawie wszystkie karaimskie gminy znalazły się w jednym państwie, co ożywiało kontakty między nimi^[15]. W 1837 w Eupatorii ustanowiono urząd Hachama Taurydzko-Odeskiego i powołano Karaimski Związek Duchowny, któremu podlegały również gminy wyznaniowe w reszcie imperium. W 1863 wydzielono drugi urząd hachama wraz z Zarządem Duchownym w Trokach^[16].

Okres II RP

Prezydent Ignacy Mościcki składa wizytę Karaimom w Łucku (czerwiec 1929)

Po rewolucji październikowej z pierwotnych trzydziestu dwóch gmin karaimskich pozostało tylko pięć położonych na terenach oderwanych od Rosji – cztery gminy w odrodzonej Polsce (Troki, Wilno, Łuck, Halicz) i jedna gmina w ówczesnych granicach Litwy (Poniewieże)^[15].

W latach międzywojnia zwierzchnictwo religijne nad Karaimami sprawował Karaimski Związek Religijny w RP. 23 października 1927 delegaci wszystkich gmin karaimskich zdecydowali, iż Hadżi Seraja Szapszał objął urząd hachana (zwierzchnika Karaimów) z siedzibą w Trokach. Wybór został zatwierdzony przez władze 26 listopada 1927, a urząd swój hachan objął 18 września 1928 w kienesie wileńskiej. 21 kwietnia 1936 Sejm Rzeczypospolitej uchwalił ustawę o stosunku państwa do Karaimskiego Związku Religijnego, co uregulowało sytuację prawną Karaimów^[17].

W międzywojennej Polsce powstał szereg karaimskich organizacji społecznych, w tym Stowarzyszenie Karaimów (Troki, Wilno, Łuck, Halicz), Towarzystwo Miłośników Historii i Kultury Karaimskiej (działało w latach 1932–1939 w Wilnie), Koła Pań Karaimskich „Katyn Odżachy” (Troki, Wilno, Łuck, Halicz), Koła Młodych Karaimów „Bir Baw”^[18]. W latach 1924–1939 ukazało się dwanaście tomów rocznika naukowo-społecznego „Myśl Karaimska”^[19].

Polscy Karaimi po II wojnie światowej

Cmentarz Karaimski w Warszawie – jedyna czynna obecnie nekropolia karaimska na terenie kraju

Karaimi zamieszkiwali głównie te ziemie, które po II wojnie światowej znalazły się w składzie ZSRR. Porozumienia o wymianie ludności zawarte między rządem lubelskim a poszczególnymi republikami radzieckimi nie przewidywały początkowo repatriacji Karaimów. W kwietniu 1945 rząd radziecki, odpowiadając na prośbę strony polskiej, poinformował, że nie będzie czynił przeszkód w przesiedlaniu się byłych obywateli polskich narodowości innej niż polska i żydowska, o ile „są oni związani z kulturą polską”^[20].

Akcja przesiedlania ludności karaimskiej z Wileńszczyzny, mimo starań tamtejszych mieszkańców o wyjazd do Polski, napotkała na opór ze strony władz Litewskiej SRR. Pomimo dużych utrudnień stwarzanych przez władze litewskie ostatecznie około 300 Karaimów zdołało opuścić teren radzieckiej Litwy^[21]. Szczególną grupę stanowiło wśród nich kilkunastu mężczyzn, którzy ochotniczo wstąpili do I Armii Wojska Polskiego, a po zakończeniu wojny i demobilizacji sprowadzali swoje rodziny na teren Polski^[22].

O mocnym wejściu Karaimów w krąg kultury polskiej i języka najlepiej świadczy cytat z pisma Gminy Karaimskiej z kwietnia 1945 roku, interweniujący w sprawie możliwości przesiedlenia Karaimów do Polski po II wojnie światowej:

„Stając się w ten sposób rdzennymi obywatelami polskiej ziemi, ulegali też Karaimi i kulturze polskiej, myśleli, czytali i pisali po polsku, o czym świadczy wydawane w Wilnie aż do r. 1939 jedyne narodowe pismo «Myśl Karaimska». Obecnie można spotkać także na Wileńszczyźnie niemało Karaimów uczących języka polskiego w szkołach powszechnych, nauczycieli i nauczycielek wykładających w szkołach średnich, nie mówiąc już o profesorze na katedrze stołecznego uniwersytetu. Język polski zajął w rodzinie karaimskiej takie samo miejsce, jak i liturgiczny turecki; czego dowodem jest zbiorek pt. «Krótkie modlitwy karaimskie», wydany w Wilnie w r. 1935 pod redakcją Ułłu Hazzana, tj. zastępcy głowy wyznania karaimskiego.”^[23]

Przeszkód w przesiedleniu nie czyniły z kolei władze Ukraińskiej SRR, dzięki czemu do Polski mogli przybyć chętni Karaimi z Halicza. 15 lipca 1945 szesnaście osób pochodzenia karaimskiego wyjechało również z Łucka i osiedliło się po przyjeździe w Opolu^[24].

Powojenne migracje doprowadziły do stworzenia nowych skupisk karaimskich w Warszawie (Zielonce i Podkowie Leśnej), Trójmieście oraz Opolu, a następnie we Wrocławiu^[18]. Pojedyncze rodziny zamieszkały także między innymi w Olsztynie, Szczecinie, Krakowie, Gorzowie, Słupsku oraz Ełku. W następnych latach liczebnie wzmacniał się ośrodek warszawski, osłabły natomiast ośrodki opolski i wrocławski^[25].

Liczebność i rozmieszczenie

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 roku, w Polsce żyło 346 osób deklarujących narodowość karaimską. 233 osoby zadeklarowały w trakcie spisu narodowość karaimską jako jedyną, 113 podało identyfikację karaimską jako jedną z dwóch odczuwanych^[26]. Właściwa mniejszość karaimska (obywatele polscy deklarujący narodowość karaimską) liczy 314 osób. Spis wykazał, iż Karaimi żyją w województwie mazowieckim (98 osób), łódzkim (46 osób), dolnośląskim (46 osób), pomorskim (27 osób), kujawsko-pomorskim (14 osób), podlaskim (12 osób), opolskim (9 osób), lubelskim (4 osoby), wielkopolskim (3 osoby)^[27]. Zdecydowana większość przedstawicieli mniejszości karaimskiej mieszka w miastach (90,67%), na obszarach wiejskich zamieszkuje tylko 9,33% Karaimów. Wśród osób deklarujących narodowość karaimską dominują mężczyźni (63,64%)^[28].

Według wyników poprzedniego spisu powszechnego z 2002 r. na terenie kraju mieszkały jedynie 43 osoby, które zadeklarowały narodowość karaimską^[29]. Zdaniem przedstawicieli mniejszości karaimskiej wyniki te nie odzwierciedlały rzeczywistego stanu, zaniżając znacznie liczebność Karaimów w Polsce. Powodem tego miało być pozbawienie ankietowanych możliwości wyboru podwójnej tożsamości, co postawiło wielu członków mniejszości, w tym i karaimskiej, w kłopotliwej sytuacji wyboru między przynależnością do społeczności narodowej czy etnicznej a identyfikowaniem się z polskością^[30].

Jeszcze większą trudność sprawia oszacowanie liczby osób o korzeniach karaimskich. W dużym przybliżeniu można założyć, że chodzi o grupę od 500 do nawet 1000 osób^[31].

Życie społeczne

Emblemat Związku Karaimów Polskich

Członków tej grupy religijno-narodowościowej zrzesza Karaimski Związek Religijny w RP i stowarzyszenie społeczno-kulturalne Związek Karaimów Polskich. Powołana w 2003 oficyna wydawnicza „Bitik” zajmuje się wydawaniem publikacji o tematyce karaimskiej. Ważne miejsce zajmuje wśród nich pismo „Awazymyz”, wydawane w obecnej formie od 2004 roku (od 2011 jako kwartalnik)^[32].

Centrum kulturalne Karaimów w Polsce stanowi Warszawa. W mieście tym działa jedyny czynny cmentarz karaimski w Polsce. We Wrocławiu do 1989 działała jedyna w powojennej Polsce kienesa, prowadzona przez ostatniego polskiego hazzana Rafała Abkowicza.

Status prawny karaimów jako grupy wyznaniowej uregulowany jest w pochodzącej z 1936 Ustawie o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej^[33]. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 daje Karaimom status mniejszości etnicznej^[1].

Język

Językiem ojczystym polskich Karaimów jest język karaimski, należący do kipczackiej grupy języków tureckich, jednak obecnie zdecydowana większość polskich Karaimów na co dzień posługuje się językiem polskim, który z racji rozproszenia i niewielkiej liczebności narodu wyparł ich ojczystą mowę. Język karaimski zachował się w liturgii karaimskiej.

Znani polscy Karaimi

Hadży Seraja Chan Szapszał

• Mariola Abkowicz (ur. 1964) – karaimoznawca
• Rafał Abkowicz (1896–1992) – hazzan
• Abraham ben Joszijahu (1636–1687 lub 1688) – nadworny lekarz króla Jana III Sobieskiego
• Aleksander Dubiński (1924–2002) – turkolog i orientalista
• Bogusław Firkowicz (1865–1915) – hazzan
• Szymon Firkowicz (1897–1982) – hazzan, poeta
• Aleksander Mardkowicz (1875–1944) – pisarz, poeta, wydawca
• Szymon Pilecki (ur. 1925) – inżynier, badacz samolotów
• Eugeniusz Robaczewski (1931–2003) – aktor filmowy i dubbingowy
• Ananiasz Rojecki (1896–1978) – geofizyk
• Sergiusz Rudkowski (1873–1944) – poeta, pisarz, działacz społeczny
• Hadżi Seraja Szapszał (1873–1961) – hachan
• Ananiasz Zajączkowski (1903–1970) – orientalista, turkolog
• Włodzimierz Zajączkowski (1914–1982) – turkolog

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Karaimi. Beata Machul-Telus (red.). Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2012, s. 39, seria: Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. ISBN 978-83-7666-143-18.

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Karaimów polskich