Karol Gerardis

Karol Gerardis
Ilustracja
Karol Gerardis (1911)
Data urodzenia

ok. 1860

Data i miejsce śmierci

24 marca 1920
Sanok

Zawód, zajęcie

budowniczy

Faksymile
Odznaczenia
Krzyż Zasługi Cywilnej (w czasie wojny)

Karol Gerardis (ur. ok. 1860, zm. 24 marca 1920 w Sanoku) – polski budowniczy, działacz społeczny.

Grobowiec Gerardisów i Kruszelnickich w Sanoku

Życiorys

Karol Gerardis[1] urodził się ok. 1860[2]. Zamieszkiwał w Sanoku, gdzie był przedsiębiorcą, budowniczym (prowadził zakład murarski[3]) i przemysłowcem[4]. Do początku 1912 prowadził wraz z Robertem Barańskim w Sanoku firmę pod nazwą Przedsiębiorstwo Budowy[5][6]. Był uważany za znawcę w swojej dziedzinie i cieszył się powszechnym uznaniem[7].

W 1895 przedsiębiorstwo Karola Gerardisa prowadziło budowę rzeźni miejskiej i targowicy bydlęcej w Lisku[8]. Przed 1902 Gerardis był w składzie komisji opiniującej powstanie pomnika Tadeusza Kościuszki w Sanoku[9]. Był wykonawcą i właścicielem kamienicy z początku XX wieku (1906), od 1913 leżącej przy ustanowionej wówczas ulicy Kazimierza Wielkiego[10], później pod numerem 6 tej ulicy[11][12][13]. W obrębie kościoła i klasztoru Franciszkanów w Sanoku dokonywał robót murarsko-remontowo-budowlanych w latach 90. XIX wieku[14], wykonał przebudową wieży świątyni w postaci jej podwyższenia w 1895, był fundatorem i ofiarodawcą postumentu ustanowionej w 1898 przy kościele figury Jezusa Chrystusa, wykonanej przez Stanisława Piątkiewicza i stanowiącej kopię posągu Chrystusa projektu Duńczyka Bertela Thorvaldsena (od 1977 postument pozostał w ustanowionej wówczas figurze Najświętszej Marii Panny Niepokalanej[15][16][17][18][19]. Na przełomie 1899/1900 Karol Gerardis i inż. Władysław Beksiński prowadzili budowę gmachu sanockiego „Sokoła”[20]. Karol Gerardis był jednym z opiniodawców projektu wież kościoła Przemienienia Pańskiego w Sanoku z początku XX wieku, a jego przedsiębiorstwo wykonało ich budowę[21]. W 1906 popierał ideę regulacji przebiegających przez Sanok Potoku Płowieckiego i Potoku Stróżeckiego[7].

Uchwałą Rady Miejskiej w Sanoku z 1911 został uznany przynależnym do gminy Sanok[22]. W tym mieście działał społecznie. Był członkiem założycielem sanockiego gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[23][24] (1892, 1893, 1894, 1906, 1920)[25], w którego strukturze był przewodniczącym komisji łyżwiarskiej[26], zasiadał w komisji budowlanej i opracowującej projekt budowlany[27], 25 lutego 1899 został wybrany wydziałowym i pełnił tę funkcję w kolejnych latach, 2 marca 1899[20][28][29][30], do 1904[31], ponownie 1 kwietnia 1909[32], w 1911 wybrany drugim zastępcą prezesa[33]. Otrzymał tytuł członka honorowego sanockiego „Sokoła”[34][35][36]. Nazwiska Karola i Róży Gerardisów zostały umieszczone w drzewcu sztandaru TG Sokół w Sanoku na jednym z 125 gwoździ upamiętniających członków gniazda[37]. Na przełomie XIX i XX wieku był członkiem zwyczajnym Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego[38][39][40][41][42][43][44][45][46]. Został członkiem zarządu założonego 24 kwietnia 1904 oddziału Towarzystwa Pomocy Przemysłowej w Sanoku[47]. Działał we władzach wydziału „Towarzystwa Bursy”, sprawującego pieczę nad Bursą Jubileuszową im. Cesarza Franciszka Józefa w Sanoku; 28 września 1904 został wybrany zastępcą członka wydziału[48], a 17 października 1907 wybrany członkiem wydziału[49]. Został jednym z zastępców dyrektorów Towarzystwa Zaliczkowego w Sanoku[50]. Działał we władzach wydziału Towarzystwa Pomocy Naukowej w Sanoku[51][52][53]. Był działaczem Towarzystwa Pszczelniczo-Ogrodniczego w Sanoku, w którym był zastępcą wydziałowego[54][55] i wydziałowym[56]. Był działaczem Towarzystwa Upiększania Miasta Sanoka[57], w którym pełnił funkcje skarbnika[58], wydziałowego[59][60][61]. Był członkiem wydziału (zarządu) Towarzystwa Szkoły Ludowej w Sanoku[62][63][64][65][66]. W 1906 wsparł finansowo budowę Kościoła św. Stanisława w Lutowiskach[67]. Działał w ruchu przeciwalkoholowym w Sanoku[68]. Przy C. K. Sądzie Obwodowym w Sanoku został wybrany przysięgłym zastępcą w 1910[69] i przysięgłym głównym w 1914[70].

Po wybuchu I wojny światowej i utworzeniu Naczelnego Komitetu Narodowego, został członkiem Powiatowego Komitetu Narodowego w Sanoku, a później został mianowany przez Departament Wojskowy NKN na stanowisko komisarza wojskowego w Sanoku[71]. 22 listopada 1914 cesarz Franciszek Józef pismem odręcznym nadał budowniczemu cywilnemu Karolowi Gerardisowi w najłaskawszym uznaniu wybornych usług wobec wroga Złoty Krzyż Zasługi Cywilnej z koroną na wstążce Medalu Waleczności[72][73][74][75]. O otrzymaniu odznaczenia cesarskiego Gerardis informował też w Sanoku w maju 1915[76]. W połowie 1915 przebywał w uzdrowisku Karlsbad[77]. W połowie 1918 otwierał fabrykę marmolady w Sanoku[78].

Zmarł 24 marca 1920 w Sanoku w wieku 60 lat na zapalenie płuc[2][79]. Został pochowany 26 marca 1920 na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku w pogrzebie pod przewodnictwem ks. proboszcza Franciszka Salezego Matwijkiewicza[2].

Przez 37 lat był żonaty z Różą Gerardis, córką Wilhelma Mossora[80] (wzgl. Mozor[2], ur. 1866 w Hüttenfeld, zm. 8 kwietnia 1944[81], zwana „Panią Żyrardową”[82]). Ich córką była Stefania (ur. 1890 lub 1891 w Gliniku Mariampolskim[80], zm. 1938), od 1911 żona Zygmunta Kruszelnickiego[80][83] (sędzia, adwokat), a wnukiem Zbigniew Kruszelnicki (1916-1972, architekt)[84][85]. Spadkobiercami kamienicy Karola Gerardisa została rodzina Kruszelnickich[86][87], w tym wnuk Paweł Kruszelnicki[88].

Przypisy

  1. W piśmiennictwie pojawił się także zapis nazwiska w formie „Girardis”. Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 15, s. 3, 14 lipca 1895.  Takie samo nazwisko nosił inżynier Andreas Girardis, ur. w Valle di Cadore, żonaty z Klarą Slezak, zm. 13 kwietnia 1902 w Sanoku w wieku 84 lat. Księga aktów zejść rzym.-kat. Sanok 1878–1904. T. H. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 349 (poz. 60).
  2. a b c d Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 247 (poz. 64).
  3. Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 416.
  4. Sprawozdanie poselskie p. Wincentego Jabłońskiego posła z V. kurii. „Gazeta Sanocka”, s. 1, Nr 76 z 11 czerwca 1905. 
  5. Bezirkshauptmannschaft Sanok. s. 295. [dostęp 2016-04-21].
  6. Firmy. „Gazeta Lwowska”, s. 14, Nr 118 z 24 maja 1912. 
  7. a b Kronika. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 142 z 16 września 1906. 
  8. Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 15, s. 3, 14 lipca 1895. 
  9. Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998, s. 176. ISBN 83-909787-0-9.
  10. Ludwik Glatman. Nowe nazwy ulic Wielkiego Sanoka (dokończenie). „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 2, Nr 36 z 31 sierpnia 1913. 
  11. Alojzy Zielecki, Budownictwo i gospodarka komunalna, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 398.
  12. Jolanta Ziobro. Dom „Pod Atlasem” odzyska urodę. „Tygodnik Sanocki”, s. 3, Nr 3 (1102) z 18 stycznia 2013. 
  13. Ogłoszenie. „Tygodnik Ludowy”, s. 6, Nr 4 z 23 stycznia 1919. 
  14. Zabytki w kościele OO. Franciszkanów w Sanoku. W: Otton Szmyd: Jubileusz 600-lecia OO. Franciszkanów w Sanoku. Sanok: Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Pocieszenia w Sanoku, 1976, s. 9.
  15. Zabytki w kościele OO. Franciszkanów w Sanoku. W: Otton Szmyd: Jubileusz 600-lecia OO. Franciszkanów w Sanoku. Sanok: Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Pocieszenia w Sanoku, 1978, s. 27-28.
  16. Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 162. ISBN 978-83-60380-26-0.
  17. Paweł Nestorowicz: Boża rola. Przyczynek do historii cmentarzy sanockich w 110-tą rocznicę konsekracji cmentarza przy ul. Rymanowskiej. Sanok: 2005, s. 21.
  18. Andrzej Romaniak. Zapomniani rzeźbiarze: Stanisław i Stanisław Jan Piątkiewiczowie – szkic do portretu. „Rocznik Sanocki 2011”, s. 185, 187, 2011. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  19. 630. rocznica przybycia franciszkanów do Sanoka. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2008, s. 103, 127. ISBN 978-83-60380-21-5.
  20. a b Adam Pytel. Sprawy Związku polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich w Austrii. Sanok. „Przewodnik Gimnastyczny „Sokół””, s. 6, Nr 10 z 1899. 
  21. Z Komitetu Kościelnego w Sanoku. „Gazeta Sanocka”, s. 2, Nr 119 z 8 kwietnia 1906. 
  22. Księga przynależnych do gminy Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. s. 141 (poz. 68).
  23. Lista członków z dniem 31 grudnia 1899. W: Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarz. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899. Sanok: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, 1900, s. 13.
  24. Anna Sebastiańska: Członkowie TG „Sokół” w Sanoku 1889–1946. sokolsanok.pl, 2009-11-29. [dostęp 2016-04-17].
  25. Paweł Sebastiański, Bronisław Kielar: Wykazy członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. W: 125 lat sanockiego „Sokoła” 1889–2014. Sanok: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, 2014, s. 142, 143, 145, 150. ISBN 978-83-939031-1-5.
  26. Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1898. Sanok: 1899, s. 4.
  27. Lista członków z dniem 31 grudnia 1899. W: Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarz. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za rok administracyjny 1899. Sanok: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, 1900, s. 15.
  28. Kronika. „Gazeta Sanocka”, s. 2, Nr 168 z 17 marca 1907. 
  29. Tadeusz Miękisz: Zarys historii Tow. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę jego istnienia. Sanok: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, 1939, s. 10, 16.
  30. Zarząd. sokolsanok.pl. [dostęp 2016-03-15].
  31. Kronika. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 12 z 20 marca 1904. 
  32. Sprawozdanie Wydziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Sanoku za rok administracyjny 1909. Sanok: 1910, s. 3.
  33. Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”. Nr 14, s. 3, 2 kwietnia 1911. 
  34. Sprawozdanie Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku za lata 1914., 1915., 1916., 1917., 1918. i 1919.. Sanok: 1920, s. 18.
  35. Tadeusz Miękisz: Zarys historii Tow. Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku w 50-tą rocznicę jego istnienia. Sanok: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, 1939, s. 10.
  36. Paweł Sebastiański, Bronisław Kielar: Wykazy członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku. W: 125 lat sanockiego „Sokoła” 1889–2014. Sanok: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, 2014, s. 147. ISBN 978-83-939031-1-5.
  37. Sztandar. sokolsanok.pl. [dostęp 2015-06-16].
  38. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego z siódmego roku jej istnienia, tj. 1892. s. 12.
  39. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego z dziewiątego roku jej istnienia, tj. 1894. s. 8.
  40. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego z dziesiątego roku jej istnienia, tj. 1895. s. 9.
  41. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 15 września 1897 do 15 września 1898 (trzynasty rok istnienia). s. 9.
  42. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 15 września 1898 do 15 września 1899 (czternasty rok istnienia). s. 10.
  43. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 16 września 1901 do 15 września 1902 (siedemnasty rok istnienia). s. 12.
  44. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 16 września 1903 do 15 września 1904 (18. rok istnienia). s. 10.
  45. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 16 września 1905 do 15 września 1906. 21. rok istnienia. s. 20.
  46. Sprawozdanie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego za czas od 16 września 1906 do 31 grudnia 1907. 22. rok istnienia. s. 21.
  47. Sprawozdanie z działalności "Ligi Pomocy Przemysłowej" za czas od 15. sierpnia 1908-do 31. grudnia 1909. t.j. za szósty rok istnienia. Lwów: 1910, s. 120.
  48. Kronika. Bursa Jubileuszowa. „Gazeta Sanocka”, s. 4, Nr 40 z 3 października 1904. 
  49. Z Towarzystwa Bursy Jubileuszowej. „Gazeta Sanocka”, s. 2, Nr 198 z 27 października 1907. 
  50. Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Towarzystwa Zaliczkowego w Sanoku dnia 12 września 1905. „Gazeta Sanocka”, s. 2-3, Nr 88 z 17 września 1905. 
  51. Kronika. „Gazeta Sanocka”, s. 4, Nr 97 z 5 listopada 1905. 
  52. Walne Zgromadzenie Tow. Pomocy Naukowej w Sanoku. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 2, Nr 202 z 17 listopada 1907. 
  53. XXVII. Sprawozdanie Dyrektora C. K. Gimnazyum w Sanoku za rok szkolny 1907/8. Sanok: Fundusz Naukowy, 1908, s. 42.
  54. Z Tow. Pszczelniczo-Ogrodniczego w Sanoku. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 70 z 30 kwietnia 1905. 
  55. Towarz. Pszczelniczo-Ogrodnicze. „Gazeta Sanocka”, s. 2, Nr 121 z 22 kwietnia 1906. 
  56. Tow. Pszczeln.-Ogrodnicze. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 175 z 5 maja 1907. 
  57. Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 3 z 15 maja 1910. 
  58. Kronika. Tow. dla Upiększ. m. Sanoka. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 65 z 26 marca 1905. 
  59. Kronika. Walne Zgr. Tow. Upiększ. miasta. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 129 z 17 czerwca 1906. 
  60. Sprawozdanie Wydziału Tow. Upiększania Miasta Sanoka. „Miesięcznik Artystyczny”. Nr 7, s. 67, 1912. 
  61. T. U. M. S.. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 26 z 30 czerwca 1912. 
  62. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Szkoły Ludowej za rok 1910. Kraków: 1911, s. 258.
  63. Z kraju. Sanok. „Nowa Reforma”, s. 2, Nr 175 z 19 kwietnia 1910. 
  64. Kronika. Koło T. S. L.. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 13 z 31 marca 1912. 
  65. Z kraju. Sanok. „Nowa Reforma”, s. 2, Nr 175 z 19 kwietnia 1912. 
  66. Kronika. Koło T. S. L.. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 1 z 1 maja 1910. 
  67. Kronika. Na budowę kościoła św. Stanisława w Lutowiskach. „Echo Przemyskie”, s. 3, Nr 34 z 26 kwietnia 1906. 
  68. Antonina Rutkowska. Wiec przeciwalkoholowy w Sanoku. „Wyzwolenie”, s. 10, Nr 1 z 1912. 
  69. Kronika. Lista przysięgłych. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 20 z 11 września 1910. 
  70. Lista roczna przysięgłych w obrębie c. k. Sądu obwodowego w Sanoku na rok 1914. „Dziennik Urzędowy c.k. Starostwa i c.k. Rady szkolnej okręgowej w Sanoku”, s. 3, Nr 4 z 15 lutego 1914. 
  71. Alojzy Zielecki, Miasto w latach Wielkiej Wojny 1914-1918, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 491.
  72. Kleine Chronik. „Neue Freie Presse”. Nr 18054, s. 1, 27 listopada 1914 (niem.). 
  73. Hof- und Personalnachrichten. „Fremden-Blatt”. Nr 328, s. 2, 27 listopada 1914 (niem.). 
  74. Erkennungen und Auszeichnungen aus Anlass der Kriegsdienstleistung. „Österreichische Monatsschrift für den öffentlichen Baudienst”. Z. 50, s. 803, 10 grudnia 1914 (niem.). 
  75. Odznaczenie. „Nowa Reforma”. Nr 526, s. 1, 28 listopada 1914. 
  76. Karol Zaleski, Pamiętnik dr Karola Zaleskiego, (zespół 25, sygn. 13), Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, s. 164.
  77. Karlsbader Kurliste. „Curliste Karlsbad”. Nr 81, s. 4, 19 czerwca 1915 (niem.). 
  78. Anzeige. „Oesterreichische Morgenzeitung und Handelsblatt”. Nr 180, s. 4, 1 lipca 1918 (niem.). 
  79. Indeks do ksiąg zmarłych od roku 1914. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. G 1920, (Tom J, str. 247, poz. 64).
  80. a b c Księga małżeństw rz. kat. Sanok (1905–1912). Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 106 (poz. 52).
  81. Księga zmarłych i pochowanych w Sanoku na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej i Matejki od 1895 do 1952 r.. Sanok. s. poz. 3415.
  82. Paweł Kosina: Helena Kosinówna. Rodzina i sanoccy przyjaciele. Sanok: Stowarzyszenie Przyjaciół Heleny Kosiny w Sanoku, 2006, s. 17. ISBN 83-92421-0-0.
  83. Kronika. Ślub. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 2, Nr 41 z 1 października 1911. 
  84. Zbigniew Kruszelnicki. Nekrologi. „Dziennik Polski”. Nr 126, s. 7, 8, 28-29 maja 1972. 
  85. Zbigniew Kruszelnicki. inmemoriam.architektsarp.pl. [dostęp 2018-05-02].
  86. Agata Skowrońska-Wydrzyńska, Maciej Skowroński: Sanok. Zabytkowa architektura miasta. Sanok: San, 2004, s. 11. ISBN 83-919725-2-6.
  87. Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 274, 276. ISBN 978-83-60380-26-0.
  88. Krzysztof Prajzner. Pamiątkowa tablica znów na fasadzie budynku. „Tygodnik Sanocki”. Nr 12 (1315), s. 4, 24 marca 2017. 

Media użyte na tej stronie

AUT KuK Kriegsbande BAR.svg
Baretka: Wstążka Wojenna (Kriegsbande) dla odznaczeń austro-węgierskich (m.in.: Militär-Verdienstkreuz; Militär-Verdienstmedaille (Signum Laudis); Franz-Joseph-Orden; Tapferkeitsmedaille).
Karol Gerardis (1911).jpg
Karol Gerardis (1911)
6 Kazimierza Wielkiego Street in Sanok 2013 September.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kamienica przy ul. Kazimierza Wielkiego 6 w Sanoku
Tomb of Gerardis and Kruszelnicki families at Central Cemetery in Sanok 2.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Grobowiec rodziny Gerardis i Pajączkowski na Cmentarzu Centralnym w Sanoku.
Karol Gerardis signature.jpg
Podpis Karola Gerardisa (1903).