Kartacz (pocisk)
Kartacz – historyczny pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulistymi lotkami (ołowianymi pociskami muszkietowymi lub karabinowymi o niewielkiej średnicy) oraz drewnianego sabotu, pełniącego rolę przybitki, który chronił kule ołowiane przed nadtopieniem przez ładunek miotający.
Budowa i zastosowanie
Nazwa wywodzi się od niem. Kartätsche. Pierwsze znane opisy w literaturze pochodzą z połowy XV w. (Mariano di Jacopo–Taccola, 1442[1], oraz anonimowy rękopis niemiecki Das Feuerwerkbuch ok. 1432)[2].
Kartacze były stosowane do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela na niewielkich (do 300 m) odległościach. Udokumentowane użycie w polszczyźnie ok. 1658 w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska[3].
Podczas strzału powłoka kartacza ulegała rozerwaniu i lotki wylatując swobodnie z lufy raziły cele na znacznej powierzchni. Przykładowy obszar rażenia kartacza o kalibrze 76 mm, zawierającego 500 lotek, to stożek o wysokości 300 m i średnicy podstawy 50 m. Efekt wystrzału kartacza przypomina serię ze współczesnego karabinu maszynowego.
Pierwsze kartacze pojawiły się w XVI wieku[4]. Lotkami były początkowo drobne kamienie, później ołowiane kule podobne do karabinowych. Pierwsze kartacze składały się z żelaznego pręta, umocowanego do drewnianego lub metalowego krążka – sabotu (o średnicy równej kalibrowi działa). Do pręta przylepiano za pomocą smoły lotki, a następnie cały pocisk owijano płótnem i okręcano nasmołowanym sznurem. Później lotki zaczęto umieszczać w cylindrycznych blaszanych puszkach.
W XIX wieku kartacze zostały prawie całkowicie zastąpione przez szrapnele i pociski odłamkowe. Od tamtej pory kartacze były stosowane prawie wyłącznie przez działa piechoty oraz do obrony przed bezpośrednimi atakami piechoty przez inne rodzaje dział artyleryjskich. Obecnie ten rodzaj pocisku artyleryjskiego jest rzadko używany.
Bitwy, w których użyto kartaczy
- 1519 w bitwie wojsk Hernana Cortesa z plemieniem Tlaxcalan podczas marszu na Tenochtitlán;
- 1642 podczas eksploracji wybrzeża Nowej Zelandii przez Tasmana w jego potyczce z miejscowymi
- 10 lutego 1722 od burtowej salwy kartaczy, wystrzelonej z brytyjskiego okrętu HMS Swallow, zginął sławny pirat Bartholomew Roberts;
- 16 kwietnia 1746 bitwa pod Culloden;
- 13 września 1759 bitwa na Równinie Abrahama – w czasie bitwy śmiertelnie ranny kartaczem został markiz Louis-Joseph de Montcalm;
- 26 kwietnia 1771 w bitwie pod Szreńskiem podczas konfederacji barskiej śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został Józef Sawa Caliński;
- 9 października 1779 w bitwie pod Savannah śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został gen. Kazimierz Pułaski;
- 13 marca 1781 w bitwie pod Guilford Court House gen. Cornwallis rozkazał oddać salwę z kartaczy na środek pola bitwy do Brytyjczyków walczących przeciwko Amerykanom;
- 13 Vendémiaire IV roku (5 października 1795) Napoleon stłumił powstanie rojalistów salwami kartaczy;
- podczas rewolucji haitańskiej wojska francuskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko siłom Toussaint L'Ouverture;
- w 1798 w czasie rewolucji irlandzkiej wojska brytyjskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko Irlandczykom, w czasie bitew pod New Ross, Arklow, Saintfield i Vinegar Hill; pod Vinegar Hill dokonano masakry kobiet i dzieci, które znalazły się na polu bitwy;
- 1812 podczas bitwy pod Możajskiem – w bitwie gen. Józefowi Sowińskiemu ciężko rannemu w nogę kartaczem dokonano amputacji;
- 8 stycznia 1815 podczas bitwy pod Nowym Orleanem śmiertelnie ranny kartaczem został brytyjski gen. Edward Pakenham;
- 18 czerwca 1815 w bitwie pod Waterloo gen. Henry Paget, ranny kartaczem, stracił nogę;
- Wiktor Hugo w powieści Nędznicy opisuje użycie kartaczy podczas tłumienia powstania paryskiego w 1832;
- 23 lutego 1847 w bitwie pod Buena Vista podczas wojny amerykańsko-meksykańskiej generał i przyszły 12. prezydent Stanów Zjednoczonych Zachary Taylor polecił ładować armaty podwójnymi kartaczami i pokonał wielokrotnie liczniejsze wojska meksykańskie gen. Santa Anny;
- w 1863 w bitwie pod Gettysburgiem unioniści salwami podwójnych kartaczy zatrzymali i dokonali masakry konfederackiej szarży Picketta.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449.
- ↑ opis Kartätsch-Schuss [w:] Ferdinand Nibler (red.): Das Feuerwerkbuch. [dostęp 2010-12-01]. (niem.). s. 30
- ↑ – Insza to bywało owych Lat że kamykami a Oszczepami do siebie ciskali [...] A insza teraz kiedy to Granaty y Bonty [!] (bomby), kartacze wypuszczą. ...,
...kiedy to owe petardy, owe bomby, owe kartacze i tak wiele innych na zgubę mizernego człowieka wymyślonych narzędzi, igrać poczną.(...)
- Jan Chryzostom Pasek
hasło: kartacz w: Polska Akademia Nauk INSTYTUT JĘZYKA POLSKIEGO: SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I 1. POŁOWY XVIII WIEKU. [dostęp 2010-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.). - ↑ Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.
Bibliografia
- Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.
- Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449. OCLC 473083800. (łac.).
- Das Feuerwerkbuch von 1420. (niem. • ang.).
Media użyte na tej stronie
Close up of grapeshot from File:A treatise on artillery sketch norman.jpg, which is PD-OLD.
Diagram of British 3 inch Case Shot, Mk V. 1914.
For use with the following guns :-
The copper band around the base is to seal the bore on firing, but does not impart spin, which would cause too great a lateral dispersion of the balls.
On firing, gas issues through the hole in the base causing the body to break away from the base and causes the bullets to be released from the body before it has left the barrel.
Effective up to 300 yards.