Kasztanowiec

Kasztanowiec

Kwiatostan kasztanowca pospolitego
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

mydleńcowce

Rodzina

mydleńcowate

Rodzaj

kasztanowiec

Nazwa systematyczna
Aesculus L.
Sp. Pl. 344. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Aesculus hippocastanum L.[3]

Synonimy
  • Calothyrsus Spach
  • Hippocastanum Mill.
  • Macrothyrsus Spach
  • Nebropsis Raf.
  • Oesculus Neck.
  • Ozotis Raf.
  • Pavia Mill.
  • Paviana Raf.
  • Pawia Kuntze[4]
Owoce i nasiona kasztanowca pospolitego

Kasztanowiec (Aesculus L.) – rodzaj drzew, rzadziej krzewów należących do rodziny mydleńcowatych (Sapindaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 12 do ok. 19–20 gatunków. Rośliny te występują w naturze w południowo-wschodniej Europie (jeden gatunek – kasztanowiec pospolity A. hippocastanum), w Azji na obszarze od Himalajów po Japonię (4 gatunki) oraz w Ameryce Północnej (7 gatunków)[5]. W Polsce wszystkie gatunki są introdukowane przez człowieka – powszechnie uprawiany i dziczejący jest kasztanowiec pospolity. Rzadziej w uprawie spotykany jest kasztanowiec czerwony A. × carnea i żółty A. flava, a bardzo rzadko, głównie w kolekcjach botanicznych pozostałe gatunki[6].

Niektóre gatunki zawierają toksyczne saponiny (np. kasztanowiec pospolity, żółty i indyjski), nasiona wykorzystywane jako jadalne (zwłaszcza w przypadku kasztanowca kalifornijskiego). Niektóre dostarczają cenionego drewna (zwłaszcza kasztanowiec żółty i gładki). Różne gatunki w różnym zakresie używane były jako lecznicze (także w weterynarii), często są także sadzone jako drzewa i krzewy ozdobne, a ich duże kuliste nasiona wykorzystywane są do zabaw przez dzieci[7].

Morfologia

Kasztanowiec drobnokwiatowy
Pokrój
Krzewy (kasztanowiec drobnokwiatowy) i drzewa, wśród których największe to kasztanowiec pospolity i japoński osiągające do 30, rzadko do 40 m wysokości[6]. Pąki zimowe duże, kleiste (gatunki azjatyckie oraz kasztanowiec pospolity i kalifornijski) lub suche (pozostałe gatunki amerykańskie)[6].
Liście
Sezonowe, ustawione naprzeciwlegle, na długich ogonkach osadzona jest dłoniastodzielna blaszka, złożona z 5–9 (rzadko 11) listków. Listki osadzone są na ogonkach, tylko u kasztanowca pospolitego i japońskiego są siedzące. Listki są najszersze w połowie lub w górnej połowie, piłkowane i zaostrzone[6][8]. Za młodu liście są owłosione, z wiekiem stają się nagie. U niektórych gatunków od spodu są sinawe. Jesienią przebarwiają się na żółto i brązowo, rzadko (kasztanowiec gładki) na pomarańczowo i czerwono[6].
Kwiaty
Obupłciowe lub rozdzielnopłciowe w tym samym kwiatostanie, zazwyczaj zebrane w okazałe, wyprostowane wiechy o wysokości do 30 cm, stożkowate lub walcowate[6][8]. Działki dzwonkowatego lub rurkowatego kielicha występują w liczbie 4 lub 5, są u dołu zrośnięte[5]. Płatki korony w liczbie 4 lub 5 są rozpostarte, szerokie w górnej części, zwężone u dołu w paznokieć albo wąskie i stulone. Płatki są często nierównej długości, białe (zwykle z żółtymi i czerwonymi wzorami) żółte, czerwonawe i czerwone[6][8]. Pręcików jest 5–8, zwykle dłuższe, czasme krótsze od płatków. Zalążnia górna, trójkomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami, szyjka słupka pojedyncza, długa, zakończona kulistawym, wgłębionym znamieniem, czasem nieznacznie rozdzielającym się na krótkie łatki[8][5].
Owoce
Kulistawe, gruszkowate lub jajowate torebki[6], o owocni skórzastej[5], barwy zielonej lub brązowej, u części gatunków kolczastej, rozpadającej się po dojrzeniu na trzy części. Nasiona okazałe (o średnicy 2–7 cm[8]), w liczbie od jednego do trzech, brązowe z jasnym znacznikiem (hilum)[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodzaju

Rodzaj kasztanowiec Aesculus, wraz z rodzajem Billia, wyodrębniany był w rodzinę kasztanowcowatych Hippocastanaceae (m.in. w systemie Cronquista z 1981[9])[5]. Nowsze systemy klasyfikacyjne roślin okrytonasiennych nie wyróżniają tej rodziny (APG I, APG II i kolejne, APweb, system Reveala z 2007[10]). Rodzaj kasztanowiec zaliczany jest do plemienia Hippocastaneae (DC.) Dumort. (1827) z podrodziny Hippocastanoideae Burnett (1835) wchodzącej w skład rodziny mydleńcowatych Sapindaceae[2][11][12]. Wyodrębnienie rodziny kasztanowcowatych zmienia mydleńcowate w takson parafiletyczny[13].

Podział rodzaju

Rodzaj obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 12[4][8] do ok. 19[14]–20[6] gatunków. Różnicę powoduje różne ujmowanie 7 taksonów ze wschodniej Azji w obrębie sekcji Calothyrsus[14]. Na podstawie kryteriów morfologicznych w obrębie rodzaju wyróżnianych jest tradycyjnie 5 sekcji: Aesculus – pąki zimowe ciemnobrązowe, lepkie, listki bezogonkowe (A. hippocastanum i A. turbinata), Calothyrsus – pąki zimowe ciemnobrązowe, lepkie, listki na ogonkach (gatunki azjatyckie i A. californica), pozostałe sekcje obejmują gatunki amerykańskie o pąkach jasnobrązowych i suchych: Macrothyrsus (tylko A. parviflora), Pavia i Parryana[6][14]. Analizy molekularne wykazały podział rodzaju na cztery główne klady. Jeden odpowiada sekcji Aesculus, drugi sekcji Calothyrsus z wyłączeniem A. californicum, trzeci obejmuje Macrothyrsus wraz z A. californicum i czwarty z pozostałymi gatunkami amerykańskimi (sekcje Pavia i Parryana)[14].

Wykaz gatunków[4][6]
  • Aesculus assamica Griff.
  • Aesculus × bushii C.K.Schneid. – kasztanowiec Busha
  • Aesculus californica (Spach) Nutt. – kasztanowiec kalifornijski
  • Aesculus × carnea Zeyh. – kasztanowiec czerwony
  • Aesculus chinensis Bunge
  • Aesculus flava Sol. – kasztanowiec żółty
  • Aesculus glabra Willd. – kasztanowiec gładki
  • Aesculus hippocastanum L. – kasztanowiec pospolity
  • Aesculus × hybrida DC. – kasztanowiec mieszańcowy
  • Aesculus indica (Wall. ex Cambess.) Hook. – kasztanowiec indyjski
  • Aesculus × marylandica Booth ex Dippel – kasztanowiec marylandzki
  • Aesculus × mutabilis (Spach) Scheele – kasztanowiec zmienny
  • Aesculus × neglecta Lindl. – kasztanowiec plamisty
  • Aesculus parryi A.Gray
  • Aesculus parviflora Walter – kasztanowiec drobnokwiatowy
  • Aesculus pavia L. – kasztanowiec krwisty
  • Aesculus sylvatica W.Bartram – kasztanowiec leśny
  • Aesculus turbinata Blume – kasztanowiec japoński
  • Aesculus × woerlitzensis Koehne – kasztanowiec werlicki

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-02] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-19].
  4. ↑ a b c Aesculus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-02-03].
  5. ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 353. ISBN 0-333-73003-8.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Włodziemirz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 163–165. ISBN 83-01-10135-0.
  7. ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 18. ISBN 978-1-107-11502-6.
  8. ↑ a b c d e f Nianhe Xia, Nicholas J. Turland: Aesculus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-03].
  9. ↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 799-800.
  10. ↑ Reveal J. L: Classification of extant Vascular Plant Families – An expanded family scheme. 2007. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).
  11. ↑ Family: Sapindaceae Juss., nom. cons.. Germplasm Resources Information Network (GRIN), United States Department of Agriculture, Agricultural Research Service. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).
  12. ↑ K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 374. ISBN 978-3-642-14396-0.
  13. ↑ Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549. 
  14. ↑ a b c d Anna Krahulcová, Pavel Trávníček, František Krahulec, Marcel Rejmánek. Small genomes and large seeds: chromosome numbers, genome size and seed mass in diploid Aesculus species (Sapindaceae). „Ann Bot.”. 119, 6, s. 957–964, 2017. DOI: 10.1093/aob/mcw261. 

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Aesculus parviflora 1-OB9.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Aesculus parviflora (pl. kasztanowiec drobnokwiatowy)
Afgevallen kastanjes van een paardenkastanje (Aesculus) 10-10-2020 (d.j.b.) 03.jpg
Autor: Dominicus Johannes Bergsma, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fallen conkers from a Horse-chestnut Aesculus hippocastanum. Focus stack of 15 photos.