Kasztelan

Adam Mikołaj Sieniawski, kasztelan krakowski. Portret nieznanego autorstwa z XVIII wieku.

Kasztelan (łac. comes castellanus) – urzędnik ziemski w średniowiecznej Polsce, wcześniej określany jako komes grodowy lub żupan; nazwa „kasztelan” pojawiła się w XII wieku. Jego rolą było zajmowanie się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii[1][2]. Kasztelanowi podlegali: chorąży[3], wojski, sędzia grodowy i włodarz[4]. W hierarchii kasztelan stał niżej od wojewody[1].

Historia

Od początku XIII wieku w źródłach pochodzących z dawnych ziem polskich pojawia się wzmianka o urzędzie kasztelana i o zarządzanym przez niego okręgu – kasztelanii. Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze[4]. Na ogół przyjmuje się jednak, że kasztelan był zwyczajną kontynuacją urzędu „pana grodowego”, ale pod zmienioną nazwą[5]. W tym samym czasie w Niemczech cesarz Konrad III dokonał reformy administracji i utworzył urząd burgrabiego. Według niektórych źródeł przy tworzeniu urzędu kasztelana Piastowie mogli opierać się na wzorach niemieckich.

Okręgi kasztelańskie były zazwyczaj dużo mniejsze od okręgów swych funkcjonalnych poprzedników, choć zależało to od regionu. W ziemi krakowskiej istniało 6 kasztelanii, w sandomierskiej 4, w sieradzkiej 3, natomiast w Wielkopolsce ich liczba dochodziła do 30, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej do 13[5], a na Śląsku aż 60[6].

Funkcje

Podstawowym zadaniem kasztelana była obrona zamku, grodu lub dworu obronnego (ogólnie nazywanych kasztelem)[7], będącego ośrodkiem kasztelanii[7].

Kompetencje kasztelana były bardzo szerokie; obejmowały sądownictwo, skarbowość, zarząd dóbr książęcych, a także kwestie związane z wojskowością. W sprawowaniu tych wszystkich funkcji wspomagali go[3]:

  • Chorąży (vexillifer) – odpowiedzialny za gromadzenie rycerstwa do walki.
  • Włodarz (vilicus) – zajmujący się sprawami gospodarczymi.
  • Wojski (tribunus) – zastępujący go w sprawach wojskowych.
  • Sędzia grodowy (iudex castri) – zastępujący go w sądzeniu.

Część dochodów z danin i opłat sądowych przypadała kasztelanom jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem[4].

Istotność urzędu

Pozycja kasztelana, początkowo wysoka, zaczęła spadać wraz z postępami rozdrobnienia – coraz mniejsze księstwa nie potrzebowały licznej administracji lokalnej. Ponadto nadawanie immunitetów wyłączało spod administracji kasztelana ogromne obszary terenów. W końcowym okresie rozbicia dzielnicowego kasztelan stał się urzędem honorowym, bez żadnej realnej władzy[8]. Wprowadzenie urzędu starosty w czasie panowania czeskiego pozbawiło kasztelana resztek władzy, a podział na kasztelanie został zastąpiony przez podział na powiaty. Proces ten ułatwiało przyłączenie do Polski terenów Rusi, na której ów urząd nigdy nie istniał. Ostatnie uprawnienia sądowe kasztelana zostały przeniesione na sądy ziemskie w 1454 roku[9]. Władysław Łokietek podjął w pierwszych latach swych rządów próbę likwidacji kasztelanii poprzez ich nieobsadzanie (przede wszystkim w Wielkopolsce). Proces ten zahamował Kazimierz Wielki[10]. Wraz z upadkiem znaczenia kasztelana znaczenie utraciły także jego urzędy pomocnicze.

Hierarchia

Wśród urzędów senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję między senatorami świeckimi miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelanowie wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych)[11]:

kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzeskokujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan żarnowski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzeskolitewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.

Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to[11]:

k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czechowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpecki; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.

Na samym końcu senatorskich urzędów ziemskich znajdowało się trzech tzw. „kasztelanów konarskich” (koniuszych); konarski sieradzki, konarski łęczycki i konarski inowłocławski[11]. Do XIV wieku „kasztelan konarski” był synonimem urzędnika o nazwie koniuszy. Po latach zapomniano jednak o tej nazwie; zachowała się tylko w trzech ziemiach (Kujawy, w. łęczyckie, w. sieradzkie). Jednakże nawet w tych regionach nie pamiętano, że nazwa ta odnosi się właśnie do koniuszych. Uznano więc, że urząd „kasztelan konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. W okresie powstania senatu włączano do niego wszystkich senatorów mniejszych, a trzech „kasztelanów konarskich” zostało zaliczonych w poczet kasztelanów. Jak pisze Zbigniew Góralski[11]:

„W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nieistniejącego urzędu”.

Tradycyjnie dzieciom kasztelanów przysługiwały tytuły odojcowskie. Dla synów tytułem takim był kasztelanic[12], a dla córek kasztelanka[13].

Rodzaje kasztelanów

Lista rodzajów kasztelanów z uwzględnionymi województwami[14]
KasztelanWojewództwo
Kasztelan bełskiWojewództwo bełskie
Kasztelan lubaczowski
Kasztelan buski
Kasztelan brzeskokujawskiWojewództwo brzeskokujawskie
Kasztelan kruszwicki
Kasztelan kowalski
Kasztelan konarskokujawski
Kasztelan brzeskolitewskiWojewództwo brzeskolitewskie
Kasztelan piński
Kasztelan bracławskiWojewództwo bracławskie
Kasztelan chełmińskiWojewództwo chełmińskie
Kasztelan czernihowskiWojewództwo czernihowskie
Kasztelan inflanckiWojewództwo inflanckie
Kasztelan dorpacki
Kasztelan inowrocławskiWojewództwo inowrocławskie
Kasztelan dobrzyński
Kasztelan bydgoski
Kasztelan rypiński
Kasztelan słoński
Kasztelan kaliskiWojewództwo kaliskie
Kasztelan gnieźnieński
Kasztelan lędzki
Kasztelan nakielski
Kasztelan biechowski
Kasztelan kamiński
Kasztelan kijowskiWojewództwo kijowskie
Kasztelan żytomierski
Kasztelan owrucki
Kasztelan krakowskiWojewództwo krakowskie
Kasztelan wojnicki
Kasztelan sądecki
Kasztelan biecki
Kasztelan oświęcimski
Kasztelan łęczyckiWojewództwo łęczyckie
Kasztelan brzeziński
Kasztelan inowłodzki
Kasztelan konarski łęczycki
Kasztelan lubelskiWojewództwo lubelskie
Kasztelan łukowski
Kasztelan elbląskiWojewództwo malborskie
Kasztelan czerskiWojewództwo mazowieckie
Kasztelan mazowiecki
Kasztelan warszawski
Kasztelan wiski
Kasztelan wyszogrodzki
Kasztelan zakroczymski
Kasztelan ciechanowski
Kasztelan liwski
Kasztelan mińskiWojewództwo mińskie
Kasztelan mozyrski
Kasztelan mścisławskiWojewództwo mścisławskie
Kasztelan nowogrodzkiWojewództwo nowogrodzkie
Kasztelan słonimski
Kasztelan wołkowyski
Kasztelan parnawskiWojewództwo parnawskie
Kasztelan podlaskiWojewództwo podlaskie
Kasztelan kamienieckiWojewództwo podolskie
Kasztelan płockiWojewództwo płockie
Kasztelan raciąski
Kasztelan sierpski
Kasztelan połockiWojewództwo połockie
Kasztelan gdańskiWojewództwo pomorskie
Kasztelan poznańskiWojewództwo poznańskie
Kasztelan międzyrzecki
Kasztelan rogoziński
Kasztelan śremski
Kasztelan przemęcki
Kasztelan krzywiński
Kasztelan santocki
Kasztelan rawskiWojewództwo rawskie
Kasztelan sochaczewski
Kasztelan gostyniński
Kasztelan lwowskiWojewództwo ruskie
Kasztelan przemyski
Kasztelan halicki
Kasztelan sanocki
Kasztelan chełmski
Kasztelan sandomierskiWojewództwo sandomierskie
Kasztelan wiślicki
Kasztelan radomski
Kasztelan zawichojski
Kasztelan żarnowski
Kasztelan małogoski
Kasztelan połaniecki
Kasztelan czechowski
Kasztelan sieradzkiWojewództwo sieradzkie
Kasztelan wieluński
Kasztelan rozpierski
Kasztelan spicymierski
Kasztelan konarski sieradzki
Kasztelan smoleńskiWojewództwo smoleńskie
Kasztelan starodubowski
Kasztelan trockiWojewództwo trockie
Kasztelan grodzieński
Kasztelan kowieński
Kasztelan merecki
Kasztelan wendeńskiWojewództwo wendeńskie
Kasztelan wileńskiWojewództwo wileńskie
Kasztelan brasławski
Kasztelan lidzki
Kasztelan oszmiański
Kasztelan wiłkomierski
Kasztelan witebskiWojewództwo witebskie
Kasztelan orszański
Kasztelan wołyńskiWojewództwo wołyńskie
Kasztelan żmudzkiWojewództwo żmudzkie/Księstwo Żmudzkie

Zobacz też

  • Kategoria:Kasztelanowie więksi
  • Kategoria:Kasztelanowie mniejsi
  • Kategoria:Kasztelanowie I Rzeczypospolitej

Przypisy

  1. a b kasztelan - słownik pojęć historycznych, historia-polski.klp.pl [dostęp 2021-04-10].
  2. kasztelan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-10].
  3. a b Chorążego wymienia tylko: Bardach 1965, s. 255; pozostałe urzędy identycznie, tak u niego, jak i u: Szczur 2006, s. 216.
  4. a b c Kasztelania, okręg grodowy, sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07].
  5. a b Szczur 2006, s. 215.
  6. Bardach 1965, s. 254.
  7. a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-07].
  8. Szczur 2006, s. 216.
  9. Bardach 1965, s 454-455.
  10. Szczur 2006, s. 423.
  11. a b c d Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 137-139.
  12. Witold Doroszewski (red.): kasztelanic. [w:] Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].
  13. Witold Doroszewski (red.): kasztelanka. [w:] Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].
  14. Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07].

Linki zewnętrzne

  • Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.

Media użyte na tej stronie