Kasztelan
Kasztelan (łac. comes castellanus) – urzędnik ziemski w średniowiecznej Polsce, wcześniej określany jako komes grodowy lub żupan; nazwa „kasztelan” pojawiła się w XII wieku. Jego rolą było zajmowanie się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii[1][2]. Kasztelanowi podlegali: chorąży[3], wojski, sędzia grodowy i włodarz[4]. W hierarchii kasztelan stał niżej od wojewody[1].
Historia
Od początku XIII wieku w źródłach pochodzących z dawnych ziem polskich pojawia się wzmianka o urzędzie kasztelana i o zarządzanym przez niego okręgu – kasztelanii. Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze[4]. Na ogół przyjmuje się jednak, że kasztelan był zwyczajną kontynuacją urzędu „pana grodowego”, ale pod zmienioną nazwą[5]. W tym samym czasie w Niemczech cesarz Konrad III dokonał reformy administracji i utworzył urząd burgrabiego. Według niektórych źródeł przy tworzeniu urzędu kasztelana Piastowie mogli opierać się na wzorach niemieckich.
Okręgi kasztelańskie były zazwyczaj dużo mniejsze od okręgów swych funkcjonalnych poprzedników, choć zależało to od regionu. W ziemi krakowskiej istniało 6 kasztelanii, w sandomierskiej 4, w sieradzkiej 3, natomiast w Wielkopolsce ich liczba dochodziła do 30, na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej do 13[5], a na Śląsku aż 60[6].
Funkcje
Podstawowym zadaniem kasztelana była obrona zamku, grodu lub dworu obronnego (ogólnie nazywanych kasztelem)[7], będącego ośrodkiem kasztelanii[7].
Kompetencje kasztelana były bardzo szerokie; obejmowały sądownictwo, skarbowość, zarząd dóbr książęcych, a także kwestie związane z wojskowością. W sprawowaniu tych wszystkich funkcji wspomagali go[3]:
- Chorąży (vexillifer) – odpowiedzialny za gromadzenie rycerstwa do walki.
- Włodarz (vilicus) – zajmujący się sprawami gospodarczymi.
- Wojski (tribunus) – zastępujący go w sprawach wojskowych.
- Sędzia grodowy (iudex castri) – zastępujący go w sądzeniu.
Część dochodów z danin i opłat sądowych przypadała kasztelanom jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem[4].
Zaświadczenie Łukasza Górki, kasztelana poznańskiego, o pobraniu opłat celnych na komorze lubelskiej od kupców. Dokument z 18 marca 1528 roku.
Woskowa pieczęć z herbem Łodzia, należąca do Łukasza Górki, zawieszona na pasemku pergaminu.
Zapis czynszu na folwarku i ogrodach dla rady Poznania. Sporządzony przez braci kasztelanów, Stanisława i Dobrogosta Ostrorogów. Dokument z 1448 roku.
Istotność urzędu
Pozycja kasztelana, początkowo wysoka, zaczęła spadać wraz z postępami rozdrobnienia – coraz mniejsze księstwa nie potrzebowały licznej administracji lokalnej. Ponadto nadawanie immunitetów wyłączało spod administracji kasztelana ogromne obszary terenów. W końcowym okresie rozbicia dzielnicowego kasztelan stał się urzędem honorowym, bez żadnej realnej władzy[8]. Wprowadzenie urzędu starosty w czasie panowania czeskiego pozbawiło kasztelana resztek władzy, a podział na kasztelanie został zastąpiony przez podział na powiaty. Proces ten ułatwiało przyłączenie do Polski terenów Rusi, na której ów urząd nigdy nie istniał. Ostatnie uprawnienia sądowe kasztelana zostały przeniesione na sądy ziemskie w 1454 roku[9]. Władysław Łokietek podjął w pierwszych latach swych rządów próbę likwidacji kasztelanii poprzez ich nieobsadzanie (przede wszystkim w Wielkopolsce). Proces ten zahamował Kazimierz Wielki[10]. Wraz z upadkiem znaczenia kasztelana znaczenie utraciły także jego urzędy pomocnicze.
Hierarchia
Wśród urzędów senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję między senatorami świeckimi miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelanowie wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych)[11]:
kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzeskokujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan żarnowski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzeskolitewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.
Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na końcu i nie na krzesłach, ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to[11]:
k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czechowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpecki; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.
Na samym końcu senatorskich urzędów ziemskich znajdowało się trzech tzw. „kasztelanów konarskich” (koniuszych); konarski sieradzki, konarski łęczycki i konarski inowłocławski[11]. Do XIV wieku „kasztelan konarski” był synonimem urzędnika o nazwie koniuszy. Po latach zapomniano jednak o tej nazwie; zachowała się tylko w trzech ziemiach (Kujawy, w. łęczyckie, w. sieradzkie). Jednakże nawet w tych regionach nie pamiętano, że nazwa ta odnosi się właśnie do koniuszych. Uznano więc, że urząd „kasztelan konarski” to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. W okresie powstania senatu włączano do niego wszystkich senatorów mniejszych, a trzech „kasztelanów konarskich” zostało zaliczonych w poczet kasztelanów. Jak pisze Zbigniew Góralski[11]:
„W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nieistniejącego urzędu”.
Tradycyjnie dzieciom kasztelanów przysługiwały tytuły odojcowskie. Dla synów tytułem takim był kasztelanic[12], a dla córek kasztelanka[13].
Rodzaje kasztelanów
| Kasztelan | Województwo |
|---|---|
| Kasztelan bełski | Województwo bełskie |
| Kasztelan lubaczowski | |
| Kasztelan buski | |
| Kasztelan brzeskokujawski | Województwo brzeskokujawskie |
| Kasztelan kruszwicki | |
| Kasztelan kowalski | |
| Kasztelan konarskokujawski | |
| Kasztelan brzeskolitewski | Województwo brzeskolitewskie |
| Kasztelan piński | |
| Kasztelan bracławski | Województwo bracławskie |
| Kasztelan chełmiński | Województwo chełmińskie |
| Kasztelan czernihowski | Województwo czernihowskie |
| Kasztelan inflancki | Województwo inflanckie |
| Kasztelan dorpacki | |
| Kasztelan inowrocławski | Województwo inowrocławskie |
| Kasztelan dobrzyński | |
| Kasztelan bydgoski | |
| Kasztelan rypiński | |
| Kasztelan słoński | |
| Kasztelan kaliski | Województwo kaliskie |
| Kasztelan gnieźnieński | |
| Kasztelan lędzki | |
| Kasztelan nakielski | |
| Kasztelan biechowski | |
| Kasztelan kamiński | |
| Kasztelan kijowski | Województwo kijowskie |
| Kasztelan żytomierski | |
| Kasztelan owrucki | |
| Kasztelan krakowski | Województwo krakowskie |
| Kasztelan wojnicki | |
| Kasztelan sądecki | |
| Kasztelan biecki | |
| Kasztelan oświęcimski | |
| Kasztelan łęczycki | Województwo łęczyckie |
| Kasztelan brzeziński | |
| Kasztelan inowłodzki | |
| Kasztelan konarski łęczycki | |
| Kasztelan lubelski | Województwo lubelskie |
| Kasztelan łukowski | |
| Kasztelan elbląski | Województwo malborskie |
| Kasztelan czerski | Województwo mazowieckie |
| Kasztelan mazowiecki | |
| Kasztelan warszawski | |
| Kasztelan wiski | |
| Kasztelan wyszogrodzki | |
| Kasztelan zakroczymski | |
| Kasztelan ciechanowski | |
| Kasztelan liwski | |
| Kasztelan miński | Województwo mińskie |
| Kasztelan mozyrski | |
| Kasztelan mścisławski | Województwo mścisławskie |
| Kasztelan nowogrodzki | Województwo nowogrodzkie |
| Kasztelan słonimski | |
| Kasztelan wołkowyski | |
| Kasztelan parnawski | Województwo parnawskie |
| Kasztelan podlaski | Województwo podlaskie |
| Kasztelan kamieniecki | Województwo podolskie |
| Kasztelan płocki | Województwo płockie |
| Kasztelan raciąski | |
| Kasztelan sierpski | |
| Kasztelan połocki | Województwo połockie |
| Kasztelan gdański | Województwo pomorskie |
| Kasztelan poznański | Województwo poznańskie |
| Kasztelan międzyrzecki | |
| Kasztelan rogoziński | |
| Kasztelan śremski | |
| Kasztelan przemęcki | |
| Kasztelan krzywiński | |
| Kasztelan santocki | |
| Kasztelan rawski | Województwo rawskie |
| Kasztelan sochaczewski | |
| Kasztelan gostyniński | |
| Kasztelan lwowski | Województwo ruskie |
| Kasztelan przemyski | |
| Kasztelan halicki | |
| Kasztelan sanocki | |
| Kasztelan chełmski | |
| Kasztelan sandomierski | Województwo sandomierskie |
| Kasztelan wiślicki | |
| Kasztelan radomski | |
| Kasztelan zawichojski | |
| Kasztelan żarnowski | |
| Kasztelan małogoski | |
| Kasztelan połaniecki | |
| Kasztelan czechowski | |
| Kasztelan sieradzki | Województwo sieradzkie |
| Kasztelan wieluński | |
| Kasztelan rozpierski | |
| Kasztelan spicymierski | |
| Kasztelan konarski sieradzki | |
| Kasztelan smoleński | Województwo smoleńskie |
| Kasztelan starodubowski | |
| Kasztelan trocki | Województwo trockie |
| Kasztelan grodzieński | |
| Kasztelan kowieński | |
| Kasztelan merecki | |
| Kasztelan wendeński | Województwo wendeńskie |
| Kasztelan wileński | Województwo wileńskie |
| Kasztelan brasławski | |
| Kasztelan lidzki | |
| Kasztelan oszmiański | |
| Kasztelan wiłkomierski | |
| Kasztelan witebski | Województwo witebskie |
| Kasztelan orszański | |
| Kasztelan wołyński | Województwo wołyńskie |
| Kasztelan żmudzki | Województwo żmudzkie/Księstwo Żmudzkie |
Zobacz też
- Kategoria:Kasztelanowie więksi
- Kategoria:Kasztelanowie mniejsi
- Kategoria:Kasztelanowie I Rzeczypospolitej
Przypisy
- ↑ a b kasztelan - słownik pojęć historycznych, historia-polski.klp.pl [dostęp 2021-04-10].
- ↑ kasztelan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-10].
- ↑ a b Chorążego wymienia tylko: Bardach 1965, s. 255; pozostałe urzędy identycznie, tak u niego, jak i u: Szczur 2006, s. 216.
- ↑ a b c Kasztelania, okręg grodowy, sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07].
- ↑ a b Szczur 2006, s. 215.
- ↑ Bardach 1965, s. 254.
- ↑ a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-07].
- ↑ Szczur 2006, s. 216.
- ↑ Bardach 1965, s 454-455.
- ↑ Szczur 2006, s. 423.
- ↑ a b c d Zbigniew Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 137-139.
- ↑ Witold Doroszewski (red.): kasztelanic. [w:] Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].
- ↑ Witold Doroszewski (red.): kasztelanka. [w:] Słownik języka polskiego [on-line]. PWN. [dostęp 2015-09-18].
- ↑ Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07].
Linki zewnętrzne
- Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.
- Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w.. nonpossumus.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-07)]. w: Feliks Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie
Media użyte na tej stronie
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
