Kasztelania
Kasztelania (dawniej: okręg grodowy) – jednostka administracyjna podziału terytorialnego średniego szczebla w średniowiecznej Polsce[1], wchodząca w skład danej ziemi lub prowincji. Ośrodkiem kasztelanii był kasztel (zamek, znaczący gród lub dwór obronny)[2]. W II połowie XIV–XV wieku, kasztelania została zastąpiona przez system powiatowy[1].
Historia
W XII, XIII i początkach XIV wieku kasztelania stanowiła podstawową jednostkę administracyjną zastępującą dawne okręgi grodowe i opola[3]. Organizacyjny wzór kasztelanii prawdopodobnie zaczerpnięto z Czech, a w XII w. przeniesiono go z Polski na Pomorze. Liczba kasztelanii w Polsce za panowania Bolesława III Krzywoustego możliwe, że przekraczała 90. Na czele każdej z nich stał mianowany i odwoływany przez księcia dostojnik, zwany w źródłach datowanych na XII w. – komesem, a od początku XIII w. kasztelanem. Dysponował on z ramienia panującego delegowaną władzą sądową nad ludnością znajdującą się w pewnym okręgu województwa danej kasztelanii. Był też dowódcą miejscowego rycerstwa. Kasztelan miał 3 zastępców: wojskiego (tribunus), który pod nieobecność zwierzchnika kierował administracją kasztelanii i dowodził wojami, sędziego (iudex castri) i włodarza, który zajmował się poborem od ludności chłopskiej okręgu danin należnych monarchii z tytułu prawa książęcego. Część dochodów z tych danin i z opłat sądowych przypadała kasztelanom jako uposażenie związane ze sprawowanym urzędem.
Wśród historyków panuje przeświadczenie, że sieć kasztelanii utworzono w pierwszych dziesięcioleciach istnienia polskiej państwowości, prawdopodobnie organizując okręgi grodowe z istniejących wcześniej opoli. Rozwijający się w XIII w. immunitet, zwalniając ludność dóbr kościelnych i rycerskich od podległości prawu książęcemu i kaszteleńskiej jurysdykcji, prowadził do upadku kasztelanii. W 1. połowie XIV w. system zarządu oparty na kasztelanii ustąpił ostatecznie miejsca administracji starościńskiej, a kasztelanowie przekształcili się w urzędników ziemskich[4].
Siedzibą kasztelanii i kasztelanów najczęściej były grody, zamki warowne lub nieduże twierdze[5], nazywane też kasztelami[6]. Pełniły one funkcję reprezentacyjną, mieszkalną i obronną[7], zwykle były usytuowane w miejscach mających strategiczne znaczenie.
Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii cieszyńskiej
Mapa przedstawiająca osadnictwo na obszarze kasztelanii oświęcimskiej
Rodzaje kasztelanii
| Kasztelania | Województwo |
|---|---|
| Kasztelania bełska | Województwo bełskie |
| Kasztelania lubaczowska | |
| Kasztelania buska | |
| Kasztelania brzeskokujawska | Województwo brzeskokujawskie |
| Kasztelania kruszwicka | |
| Kasztelania kowalska | |
| Kasztelania konarskokujawska | |
| Kasztelania brzeskolitewska | Województwo brzeskolitewskie |
| Kasztelania pińska | |
| Kasztelania bracławska | Województwo bracławskie |
| Kasztelania chełmińska | Województwo chełmińskie |
| Kasztelania czernihowska | Województwo czernihowskie |
| Kasztelania inflancka | Województwo inflanckie |
| Kasztelania dorpacka | |
| Kasztelania inowrocławska | Województwo inowrocławskie |
| Kasztelania dobrzyńska | |
| Kasztelania bydgoska | |
| Kasztelania rypińska | |
| Kasztelania słońska | |
| Kasztelania kaliska | Województwo kaliskie |
| Kasztelania gnieźnieńska | |
| Kasztelania lędzka | |
| Kasztelania nakielska | |
| Kasztelania biechowska | |
| Kasztelania kamińska | |
| Kasztelania kijowska | Województwo kijowskie |
| Kasztelania żytomierska | |
| Kasztelania owrucka | |
| Kasztelania krakowska | Województwo krakowskie |
| Kasztelania wojnicka | |
| Kasztelania sądecka | |
| Kasztelania biecka | |
| Kasztelania oświęcimska | |
| Kasztelania łęczycka | Województwo łęczyckie |
| Kasztelania brzezińska | |
| Kasztelania inowłodzka | |
| Kasztelania konarskołęczycka | |
| Kasztelania lubelska | Województwo lubelskie |
| Kasztelania łukowska | |
| Kasztelania elbląska | Województwo malborskie |
| Kasztelania czerska | Województwo mazowieckie |
| Kasztelania mazowiecka | |
| Kasztelania warszawska | |
| Kasztelania wiska | |
| Kasztelania wyszogrodzka | |
| Kasztelania zakroczymska | |
| Kasztelania ciechanowska | |
| Kasztelania liwska | |
| Kasztelania mińska | Województwo mińskie |
| Kasztelania mozyrska | |
| Kasztelania mścisławska | Województwo mścisławskie |
| Kasztelania nowogrodzka | Województwo nowogrodzkie |
| Kasztelania słonimska | |
| Kasztelania wołkowyska | |
| Kasztelania parnawska | Województwo parnawskie |
| Kasztelania podlaska | Województwo podlaskie |
| Kasztelania kamieniecka | Województwo podolskie |
| Kasztelania płocka | Województwo płockie |
| Kasztelania raciąska | |
| Kasztelania sierpska | |
| Kasztelania połocka | Województwo połockie |
| Kasztelania gdańska | Województwo pomorskie |
| Kasztelania poznańska | Województwo poznańskie |
| Kasztelania międzyrzecka | |
| Kasztelania rogozińska | |
| Kasztelania śremska | |
| Kasztelania przemęcka | |
| Kasztelania krzywińska | |
| Kasztelania santocka | |
| Kasztelania rawska | Województwo rawskie |
| Kasztelania sochaczewska | |
| Kasztelania gostynińska | |
| Kasztelania lwowska | Województwo ruskie |
| Kasztelania przemyska | |
| Kasztelania halicka | |
| Kasztelania sanocka | |
| Kasztelania chełmska | |
| Kasztelania sandomierska | Województwo sandomierskie |
| Kasztelania wiślicka | |
| Kasztelania radomska | |
| Kasztelania zawichojska | |
| Kasztelania żarnowska | |
| Kasztelania małogoska | |
| Kasztelania połaniecka | |
| Kasztelania czechowska | |
| Kasztelania sieradzka | Województwo sieradzkie |
| Kasztelania wieluńska | |
| Kasztelania rozpierska | |
| Kasztelania spicymierska | |
| Kasztelania konarski sieradzka | |
| Kasztelania smoleńska | Województwo smoleńskie |
| Kasztelania starodubowska | |
| Kasztelania trocka | Województwo trockie |
| Kasztelania grodzieńska | |
| Kasztelania kowieńska | |
| Kasztelania merecka | |
| Kasztelania wendeńska | Województwo wendeńskie |
| Kasztelania wileńska | Województwo wileńskie |
| Kasztelania brasławska | |
| Kasztelania lidzka | |
| Kasztelania oszmiańska | |
| Kasztelania wiłkomierska | |
| Kasztelania witebska | Województwo witebskie |
| Kasztelania orszańska | |
| Kasztelania wołyńska | Województwo wołyńskie |
| Kasztelania żmudzka | Województwo żmudzkie/Księstwo Żmudzkie |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b kasztelania, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-04-07].
- ↑ Kasztelania w Białej - Urząd Miejski w Białej, biala.gmina.pl [dostęp 2021-04-07].
- ↑ opole łac. vicina jednostka administracyjna, i sądownicza (od XIII. w., prawo książęce), później kasztelania; w obrębie opola wszyscy są sąsiadami, opole poświadcza stan prawny ziemi; odpowiadało solidarnie za zbrodnie popełniane w jego obrębie; obowiązane było do «śladu», tj. do pościgu za zbrodniarzem [w:] Jacek S. Matuszewski. Vicinia id est. poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola. 1991. s. 223.
- ↑ Kasztelania, okręg grodowy, sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-07].
- ↑ kasztel - definicja, synonimy, przykłady użycia, sjp.pwn.pl [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Co, KASZTEL co to znaczy, Co znaczy [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach, Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach [dostęp 2021-04-07] (pol.).
- ↑ Senat I RP - Wielka Genealogia Minakowskiego - M.J. Minakowski, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2021-04-07].
Linki zewnętrzne
- Kasztelania, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 902.
- Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. III, hasło: Kasztelan, Kasztelanja, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1900.
Media użyte na tej stronie
Autor: D T G, Licencja: CC BY-SA 4.0
Around 40 settlements in the area of the castellany of Cieszyn up to the creation of the Duchy. The dates of the first mention in brackets.
Autor: D T G, Licencja: CC BY-SA 4.0
Settlements in the the Castellany of Oświęcim/Auschwitz in the 13th century based on: Rafał Malik: Oświęcim.Charakterystyka układu lokacyjnego miasta oraz jego rozwój przestrzenny w okresie średniowiecza. Kraków: 1994. p. 5. (with some corrections and additions).
dark green: current forests; light green: forests or uninhabited areas in the 13th century;
light yellow: most densly settled aread along the salt road