Kasztelania bydgoska

Kasztelania bydgoska – Kasztelania bydgoska została utworzona w latach 20. XIII wieku prawdopodobnie przez pierwszego księcia Kujaw, Kazimierza Konradowica. Pierwszy urzędnik określany mianem kasztelana bydgoskiego pojawił się w źródłach pisanych w 1238 r.

Pierwotne terytorium kasztelanii bydgoskiej (XIII w.) obejmowało w przybliżeniu zachodnią połowę obecnego powiatu bydgoskiego. Od południa terytorium sąsiadowało z kasztelanią inowrocławską, od północy i wschodu z wyszogrodzką, a od zachodu z nakielską. Był to generalnie obszar ujęty przez naturalne granice: rzeki Brdę, Pływicę (dzisiaj ciąg jezior byszewskich)[1], Noteć, rzekę Zieloną[2]. Spójności terenów kasztelanii wykraczającej miejscami przez Brdę służyły cztery brody na rzece na odcinku od Koronowa do Bydgoszczy (Koronowo, Tryszczyn, Jachcice, Bydgoszcz)[3].

Po wojnie polsko-krzyżackiej, okupacji krzyżackiej i zwrocie terenów Polsce w 1337 r. kasztelania została niemal dwukrotnie powiększona poprzez wchłoniecie sąsiedniej kasztelanii wyszogrodzkiej[4] Odtąd wschodnią granicą terytorium kasztelanii była rzeka Wisła.

Przegląd kasztelanów bydgoskich

Urząd kasztelana bydgoskiego największe znaczenie miał w XIII i początkach XIV wieku, kiedy kasztelania stanowiła podstawowy okręg administracyjny. Wówczas w hierarchii kasztelanów zachodniokujawskich bydgoski zajmował drugie miejsce po inowrocławskim. Duże znaczenie prestiżowe miał urząd również w I połowie XV wieku. Kasztelanowie tego czasu towarzyszyli królowi w objazdach kraju, będąc świadkami podpisanymi na dokumentach królewskich. Z tej strony dali się poznać m.in. kasztelan Grzymek z Cieślina (1400-1419), Tomasz z Pakości (1422-1425) i Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca (1426-1435). Od II połowy XV wieku, gdy królewskie objazdy zastąpił sejm walny oraz sejmiki rola i atrakcyjność urzędu kasztelanów bydgoskich spadła. Ocenia się, że na Kujawach kasztelania bydgoska wraz z kruszwicką i kowalską stanowiły odpowiednik kasztelanii mniejszych w Wielkopolsce[5].

Urząd kasztelana był często początkiem do osiągania wyższych godności państwowych. Z mocy prawa kasztelan bydgoski miał zagwarantowane 95 miejsce w Senacie należąc do tzw. senatorów mniejszych[6]. Miał również prawo uczestniczyć w Sejmach. Pozostałe niższe urzędy ziemskie obsadzali miejscowi rycerze. Zostało to prawnie usankcjonowane przez przywilej koszycki w 1374 r. i następne przywileje. W 1772 r. Prusy zaanektowały m.in. powiat bydgoski, jednak godność kasztelana bydgoskiego nie przestała istnieć. Do końca Rzeczypospolitej polska kancelaria królewska wydawała akty nominacyjne na to stanowisko.

Kasztelanowie bydgoscy

Zobacz też

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

Inne:

Przypisy

  1. ↑ w XIII wieku okresowo zachodnia granica kasztelanii przekraczała rzekę Pływicę obejmując m.in. wsie Wierzchucin, Popielewo, Krąpiewo
  2. ↑ niewielka rzeka niegdyś zwana Wierdzielewa w Puszczy Bydgoskiej
  3. ↑ Łbik Lech, Średniowieczne brody i przeprawy na dolnej Brdzie w okolicy Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, t. XIX, 1998
  4. ↑ warownia Wyszogród została zniszczona przez Krzyżaków i nie odbudowana, lecz w kontekście zaniku urzędu kasztelana wyszogrodzkiego w 1314 r. być może już wtedy zastąpił go bydgoski
  5. ↑ Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy...
  6. ↑ na 140 miejsc w Senacie
  7. ↑ mianowany przez Bolesława Pobożnego, był ściśle związany z dostojnikami wielkopolskimi
  8. ↑ ojciec kasztelana wyszogrodzkiego Jana z Płonkowa
  9. ↑ od 1453 r. przeniesiony na kasztelanię inowrocławską, późniejszy wojewoda inowrocławski i brzeski
  10. ↑ późniejszy starosta bydgoski i wojewoda inowrocławski
  11. ↑ Historia Bydgoszczy Tom I, oraz Zbigniew Zyglewski, Poźnośredniowieczne urzędy..., s. 36, uznają go za kasztelana bydgoskiego. Sobiesław Szybkowski, Ziemscy urzędnicy bydgoscy..., s. 39-40 wykazał, iż jest to błąd oparty na źle sformułowanej zapisce sporządzonej przez prof. Włodzimierza Dworzaczka w tzw. Tekach Dworzaczka
  12. ↑ PSB
  13. ↑ przeniesiony w 1627 r. na kasztelanię śremską
  14. ↑ PSB
  15. ↑ według Historii Bydgoszczy (tom I), należał w 1661 r. do senatorów popierających plany reformy państwa snute przez dwór królewski
  16. ↑ przeniesiony w 1706 r. na kasztelanię brzeskokujawską, zm. 1713
  17. ↑ przeniesiony w 1726 r. na kasztelanię inowrocławską, zm. w 1737 r.
  18. ↑ Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy..., s. 72, jako ostatnią wzmiankę o godności kasztelana podają rok 1740, zapewne był nim do chwili śmierci
  19. ↑ Historia Bydgoszczy, Tom I, podaje nazwisko Kościelecki
  20. ↑ Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy..., s. 72, jako ostatnią wzmiankę o godności kasztelana podają rok 1790, zapewne był nim do chwili śmierci

Bibliografia

  • Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974
  • Historia Bydgoszczy, tom I, Do roku 1920, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991, s. 257, Aneks V, Kasztelanowie bydgoscy w latach 1466-1795
  • Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część I, „Ziemia Kujawska”, tom XII, 1997
  • Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część II, „Ziemia Kujawska”, tom XIII, 1998
  • Szybkowski Sobiesław, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370-1501), Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006, Aneks I, Kujawscy urzędnicy ziemscy za czasów Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1501). Spisy, s. 459-460, Bydgoszcz - kasztelan
  • Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492) , „Ziemia Kujawska”, tom XIV, 2000-2001
  • Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989
  • Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opracowali Krzysztof Mikulski, Wojciech Stanek przy współudziale Zbigniewa Górskiego, Ryszardza Kabacińskiego, Kórnik, Biblioteka Kórnicka, 1990
  • Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, tom 16, Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów, pod red. Zdzisława Biegańskiego, Włodzimierza Jastrzębskiego, 1998.