Kazimierz Ajdukiewicz

Kazimierz Ajdukiewicz

Data i miejsce urodzenia	12 grudnia 1890 Tarnopol
Data i miejsce śmierci	12 kwietnia 1963 Warszawa
Profesor nauk filozoficznych
Alma Mater	Uniwersytet Lwowski
Doktorat	1912
Habilitacja	1921 Uniwersytet Warszawski
Profesura	1928
Nauczyciel akademicki
uczelnia	Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Okres zatrudn.	od 1945 do 1961
Rektor
Uczelnia	Uniwersytet Poznański
Okres spraw.	1948–1952
Poprzednik	Stefan Błachowski
Następca	Jerzy Suszko
Odznaczenia

Grób Kazimierza Ajdukiewicza

Grobowiec rodziny Ajdukiewiczów na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie

Kazimierz Ajdukiewicz (ur. 12 grudnia 1890 w Tarnopolu^[1], zm. 12 kwietnia 1963 w Warszawie^[2]) – polski filozof i logik, reprezentant szkoły lwowsko-warszawskiej, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Uniwersytetu Warszawskiego, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk, członek Polskiej Akademii Umiejętności.

Życiorys

Kazimierz Ajdukiewicz urodził się w Tarnopolu 12 grudnia 1890, w rodzinie urzędniczej – jego ojcem był wysoki urzędnik państwowy Bronisław Ajdukiewicz, matką pochodząca z Wiednia Magdalena Gärtner. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Krakowie, następnie rodzina przeniosła się do Lwowa. W 1908 ukończył z odznaczeniem VIII klasę i zdał egzamin dojrzałości w C. K. Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie (w jego klasie byli m.in. Wasyl Bławacki, Adam Szediwy^[3]). W tym samym roku podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego. Jego nauczycielami byli także Jan Łukasiewicz i Władysław Witwicki^[4]. Poza filozofią studiował także fizykę i matematykę, słuchał wykładów Wacława Sierpińskiego z matematyki i Mariana Smoluchowskiego z fizyki. Lwów był w latach studiów Ajdukiewicza głównym ośrodkiem nowej filozofii polskiej, ściśle związanej z badaniami logicznymi, dążącej do klarowności i precyzji myślenia. Wokół Kazimierza Twardowskiego wykształciło się prężne środowisko intelektualne, zwane później szkołą lwowsko-warszawską, w którego atmosferze Ajdukiewicz dojrzewał intelektualnie.

W 1912 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy O stosunku aprioryzmu przestrzeni u Kanta do kwestii genezy wyobrażenia przestrzeni, napisanej pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego. W 1913 zdał egzamin państwowy na nauczyciela matematyki w szkole średniej. Odczuwał jednak potrzebę pogłębienia wykształcenia filozoficznego, podjął więc dalsze studia na Uniwersytecie w Getyndze. Tam w latach 1913–1914 słuchał wykładów z filozofii Edmunda Husserla i Leonarda Nelsona oraz Davida Hilberta z matematyki i logiki. Poglądy Hilberta na naturę matematyki wywarły znaczny wpływ na rozwój poglądów filozoficznych Ajdukiewicza, co widoczne jest zwłaszcza w jego pracy habilitacyjnej.

Z chwilą wybuchu I wojny światowej został powołany do cesarskiej i królewskiej Armii. W 1915 jako oficer brał udział w walkach na froncie austriacko-włoskim. Został odznaczony Srebrnym Medalem Waleczności za uratowanie żołnierzy ze schronu wypełnionego gazem bojowym^[5]. Na stopień podporucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1916 w korpusie oficerów artylerii polowej i fortecznej^[6]. Jego oddziałem macierzystym był Batalion Artylerii Fortecznej Nr 6^[7]. W 1918, w czasie urlopu, zdał egzamin nauczycielski dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich, uzyskując kwalifikację do nauczania filozofii, matematyki i fizyki w szkołach średnich. W październiku tego samego roku objął w Krakowie w imieniu Wojska Polskiego dowództwo baterii, a następnie pociągu pancernego. W walkach w okolicach Lwowa uczestniczył do września 1919. Od 1919 do 1925 uczył w macierzystym III Państwowym Gimnazjum im. Króla Stefana Batorego we Lwowie^[8]. W czasie pracy w szkole prowadził badania naukowe, których wyniki znalazły miejsce w jego pracy habilitacyjnej. W 1920 poślubił Marię, córkę Kazimierza Twardowskiego, która była z wykształcenia filologiem klasycznym – miał z nią dwoje dzieci, syna i córkę. Od lipca do listopada 1920 brał jako ochotnik udział w wojnie polsko-bolszewickiej. 9 września 1920 został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 w stopniu kapitana, w artylerii, w grupie oficerów byłej armii austro-węgierskiej^[9]. W 1922 posiadał przydział w rezerwie do 12 Pułku Artylerii Polowej w Złoczowie^[10], a później do 27 Pułku Artylerii Polowej we Włodzimierzu^[11][12]. 8 stycznia 1924 został zatwierdzony w stopniu kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 240. lokatą w korpusie oficerów artylerii^[13][14]. W 1934, jako oficer pospolitego ruszenia pozostawał w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Lwów Miasto. Posiadał przydział do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr VI. Był wówczas „reklamowany na 12 miesięcy”^[15].

W maju 1921 habilitował się na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego na podstawie rozprawy Z metodologii nauk dedukcyjnych, napisanej pod kierunkiem Kazimierza Twardowskiego. W latach 1922–1925 prowadził jako docent prywatny wykłady na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, ponadto w prywatnych Wyższych Kursach Ziemiańskich^[16]. Nauczał też przedmiotów pedagogicznych w Seminarium Pedagogicznym we Lwowie. W 1923 uczestniczył w Pierwszym Zjeździe Filozofii Polskiej we Lwowie. W tymże roku wydał podręcznik Główne kierunki filozofii w wyjątkach z dzieł ich klasycznych przedstawicieli (Teoria poznania – logika – metafizyka). Pod koniec 1925 został mianowany profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego, w 1926 rozpoczął prowadzenie zajęć. Został wybrany do zarządu Warszawskiego Instytutu Filozoficznego, a po jego przekształceniu w 1926 w Warszawskie Towarzystwo Filozoficzne powierzono mu funkcję zastępcy przewodniczącego. W początkach 1928 powrócił do Lwowa, gdzie został powołany na uniwersytecie na stanowisko profesora nadzwyczajnego i objął w nim ponownie obowiązki akademickie. W 1934 został profesorem zwyczajnym.

W czasie II wojny światowej przebywał we Lwowie. Po wkroczeniu wojsk radzieckich Uniwersytet Jana Kazimierza przestał istnieć, a na jego miejsce powołano ukraiński Uniwersytet Iwana Franki. W latach 1940–1941 Ajdukiewicz wykładał psychologię w Lwowskim Państwowym Instytucie Medycznym. W czasie okupacji niemieckiej pracował jako księgowy w Rzeźni Miejskiej, prowadząc jednocześnie tajne nauczanie. Brał też wtedy udział w pracach tajnego szkolnictwa polskiego we Lwowie. W latach 1944–1945 był kierownikiem katedry fizyki na Uniwersytecie Iwana Franki.

Wkrótce po wojnie znalazł się przejściowo na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1945 objął Katedrę Teorii i Metodologii Nauk (później przemianowaną na Katedrę Logiki) w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. W latach 1948–1952 był rektorem tego uniwersytetu. W 1954 przeniósł się do Warszawy, gdzie od 1955 wykładał logikę, a w latach 1957–1961 był kierownikiem Katedry Logiki II Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego. Współganizował także Zakład Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Na emeryturę przeszedł w 1961. Dwa lata później, 12 kwietnia 1963, zmarł nagle na serce. Został pochowany na cmentarzu Stare Powązki (kwatera 73-1-25)^[17].

Był członkiem korespondentem PAU, a od 1952 członkiem rzeczywistym PAN. Założył w 1953 czasopismo „Studia Logica”, którego był redaktorem naczelnym. Był także członkiem komitetu redakcyjnego kwartalnika „Logique et Analyse”. W latach 1938–1939 był przewodniczącym Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, po wojnie zaś przewodniczącym wpierw poznańskiego, następnie warszawskiego oddziału tego towarzystwa. Był również członkiem Międzynarodowego Instytutu Filozofii i wiceprzewodniczącym Sekcji Logiki, Metodologii i Filozofii Nauki Międzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauk. Doktor honoris causa Uniwersytetu w Clermont-Ferrand.

Myśl

Do głównych zainteresowań badawczych Ajdukiewicza należały semiotyka, epistemologia i ogólna metodologia nauk. Przez wszystkie okresy rozwoju jego myśli bliski był mu antyirracjonalizm i empiryzm, przy czym początkowo bliski był mu pozytywizm, od którego oddalał się od połowy lat 30.

Najbardziej znanym poglądem filozoficznym Ajdukiewicza jest sformułowany w latach 30. radykalny konwencjonalizm, nawiązujący do konwencjonalizmu Henriego Poincarégo. Według konwencjonalizmu aksjomaty nauk dedukcyjnych i teorie nauk empirycznych mają charakter konwencji – przyjęcie takich konwencji ma na celu ułatwienie porozumienia się między uczonymi i ułatwienie opisu świata. O tym, jakie konwencje spośród możliwych należy wybrać, decyduje ich prostota i estetyka. Ajdukiewicz postawił jednak tezę mocniejszą: konwencjonalny charakter mają według niego nie tylko teorie naukowe, ale to same konwencje językowe decydują o uznaniu lub odrzuceniu zdań obserwacyjnych. Umowny charakter mają w języku nie tylko postulaty znaczeniowe, takie jak z góry przyjęte definicje terminów, ale też reguły logiczne i dyrektywy empiryczne, czyli reguły uznawania zdań empirycznych. W konsekwencji nasz obraz świata zależny jest od doboru aparatury pojęciowej i wraz z jej zmianą może sam ulegać przemianie. W późniejszych latach Ajdukiewicz, przede wszystkim pod wpływem Alfreda Tarskiego, odrzucił radykalny konwencjonalizm stając się zwolennikiem radykalnego empiryzmu.

Podstawą logiczną radykalnego konwencjonalizmu była w myśli Ajdukiewicza jego sformułowana w latach 30. dyrektywalna koncepcja znaczenia. Podstawę dla jego późniejszej skrajnie empirystycznej koncepcji wiedzy stanowiła natomiast jego nawiązująca do Milla semantyczna koncepcja znaczenia. Do ważnych aspektów myśli filozoficznej Ajdukiewicza należy jego polemika z różnymi postaciami idealizmu, opierająca się zwłaszcza na analizie tradycyjnej problematyki filozoficznej za pomocą metody parafraz, czyli formalizacji danego problemu filozoficznego przy użyciu terminów semantycznych.

Ajdukiewicz jest także jednym z najważniejszych logików polskich. Jest autorem pierwszych w Polsce (1920) nowoczesnych sformułowań definicji dowodu, wynikania i twierdzenia, przygotowujących grunt dla twierdzenia o dedukcji Alfreda Tarskiego z 1921. Wszechstronnie opracował zagadnienia definicji, w tym zwłaszcza definicji nominalnej jako środka przekładu, i klasyfikacji rozumowań wraz z koncepcją racjonalności rozumowań. Nowatorski charakter ma jego logika pytań. Ajdukiewicz opracował także nowy, przejrzysty system analizy kategorii semantycznych oraz kryterium poprawności syntaktycznej wyrażeń złożonych. W zakresie logiki formalnej opracował reguły odrzucania niepoprawnych trybów tradycyjnej logiki arystotelesowskiej.

Wpływ

Ajdukiewicz wywarł znaczny wpływ na polską filozofię, logikę oraz całą naukę i kulturę nie tylko jako znaczący uczony, ale też jako animator życia naukowego, dydaktyk i wychowawca, metodolog nauki, twórca programów badań. W zakresie logiki i metodologii nauki wprowadził do polskiej kultury logicznej i filozoficznej całe nowe dziedziny, dyscypliny naukowe i obszary zainteresowań, utworzył całe programy badawcze, w których realizacji brali udział polscy naukowcy. Własnymi pracami inspirował rozległe polemiki i dyskusje naukowe. Pozostawił bardzo wielu uczniów, wśród których było wielu wybitnych, znanych na całym świecie uczonych, a do dziś jego wpływ na myśl polską jest bardzo wyraźny.

Do bezpośrednich uczniów Ajdukiewicza należeli: jego zmarły w czasie wojny asystent Zygmunt Schmierer; filozof chrześcijański i historyk filozofii Stefan Swieżawski; metodolog nauk humanistycznych, inspirator poznańskiej szkoły metodologicznej i kontynuator zainteresowania Ajdukiewicza konwencjonalizmem Jerzy Giedymin; jeden z najważniejszych polskich logików Roman Suszko; znawca filozofii analitycznej i problematyki aksjologicznej w odniesieniu do przemian w świecie współczesnym Henryk Skolimowski; badacz logicznych podstaw języka i poznania Adam Nowaczyk.

Wpływ Ajdukiewicza obejmował jednak nie tylko jego bezpośrednich uczniów, ale bardzo wielu filozofów i logików, którzy podejmowali zagadnienia poruszane przez niego w pracach naukowych, na wykładach i organizowanych przez niego seminariach i konferencjach. Wśród uczonych przedwojennych inspiracja myślą Ajdukiewicza szczególnie wyraźna jest u Henryka Mehlberga, filozofa nauki i matematyki; Marii Kokoszyńskiej-Lutmanowej, logika i filozofa nauki; Izydory Dąmbskiej, wszechstronnego filozofa interesującego się szczególnie semiotyką; Seweryny Łuszczewskiej-Rohmanowej, interesującej się językiem nauki i teorią wiedzy; Janiny Hosiasson-Lindenbaumowej, rozwijającej Ajdukiewiczowskie idee co do probabilistycznego uprawomocnienia rozumowań zawodnych. Po wojnie do filozofów i logików, na których Ajdukiewicz wywarł największy wpływ należeli Klemens Szaniawski, łączący problematykę probabilistycznego uzasadnienia rozumowań zawodnych z badaniami nad teorią decyzji i racjonalności; Halina Mortimer, uczennica Szaniawskiego i Ajdukiewicza, także zajmująca się logiką indukcji; Jerzy Pelc, który podjął szeroko zakrojone badania semiotyczne; Witold Marciszewski, badający relacje zagadnień pragmatycznych i ogólnologicznych; Marian Przełęcki, zajmujący się logiczną rekonstrukcją teorii empirycznych w aspekcie semantycznym; Ryszard Wójcicki, podejmujący to samo zagadnienie w aspekcie pragmatycznym.

Wybrane prace

• 1921 Z metodologii nauk dedukcyjnych
• 1923 Główne kierunki filozofii w wyjątkach z dzieł ich klasycznych przedstawicieli (wydanie drugie rozszerzone pod red. Jacka Jadackiego: 2011)
• 1928 Główne zasady metodologii nauk i logiki formalnej
• 1931 O znaczeniu wyrażeń
• 1934 Logiczne podstawy nauczania, Obraz świata i aparatura pojęciowa
• 1938 Propedeutyka filozofii
• 1948 Epistemologia i semantyka
• 1949 Zagadnienia i kierunki filozofii
• 1952 Zarys logiki
• 1958 przekład Medytacji o pierwszej filozofii Kartezjusza (z żoną Marią)
• 1964 Zagadnienia empiryzmu a koncepcja znaczenia
• 1965 Logika pragmatyczna
• 1960–1965 Język i poznanie. Wybór pism

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (28 września 1954)^[18]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1951)^[19],
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928)
• Srebrny Medal Waleczności 1 klasy^[7] (Austria, 1915)
• Brązowy Medal Waleczności^[7]
• Krzyż Wojskowy Karola^[7]

Przypisy

Bibliografia

• Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1918. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, 1918. (niem.).
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
• Alfabetyczny spis oficerów rezerwy. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922-05-01.
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
• Anna Jedynak, Ajdukiewicz, seria Myśli i Ludzie, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 2003.
• RyszardR. Wójcicki RyszardR., Ajdukiewicz. Teoria znaczenia, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999, ISBN 83-7255-033-6, OCLC 177334076 .
• Teresa Rzepa: Ajdukiewicz Kazimierz. W: Słownik psychologów polskich. Elwira Kosnarewicz, Teresa Rzepa, Ryszard Stachowski (red.). Poznań: Instytut Psychologii UAM, 1992, s. 17-18.

Linki zewnętrzne

• Prace Kazimierza Ajdukiewicza dostępne w Sieci (Katalog HINT)
• Kazimierz Ajdukiewicz. Życiorys twórcy definicji dowodu, wynikania i twierdzenia. ze-swiata.pl. [dostęp 2013-01-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-07)]. (pol.).
• Monika Szabłowska, Filozof języka i poznania, Forum Akademickie 6/2003
• Poczet Rektorów UAM: Kazimierz Ajdukiewicz. amu.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-10)].