Kazimierz Stanisław Gzowski

Kazimierz Gzowski

Data i miejsce urodzenia	5 marca 1813 Petersburg
Data i miejsce śmierci	24 sierpnia 1898 Toronto
Zawód, zajęcie	inżynier, prawnik

Kazimierz Gzowski

Stanisław
Herb Junosza
Rodzina	Gzowscy herbu Junosza
Ojciec	Stanisław Gzowski
Matka	Helena Pacewicz

Kazimierz Stanisław Junosza Gzowski (ang. Sir Casimir Gzowski) (ur. 5 marca 1813 w Petersburgu, zm. 24 sierpnia 1898 w Toronto) – polski i kanadyjski inżynier, budowniczy mostów, dróg, linii kolejowych i portów na terenie Kanady^[1], współtwórca centralnego systemu transportowego w tym kraju, parku Niagara Falls, Instytutu Inżynieryjnego Kanady, twórca kanadyjskiego Związku Strzeleckiego, przedsiębiorca, polityk, prawnik, filantrop, działacz społeczny, administrator prowincji Ontario, wolnomularz, wysoki urzędnik Kościoła anglikańskiego w katedrze St. James w Toronto, założyciel Wycliffe College w Toronto^[2]. Jeden z najwybitniejszych inżynierów z grona Wielkiej Emigracji^[3][4].

Rodzina

Wywodził się z polskiej szlachty kresowej z okolic Grodna herbu Junosza, z rodu sięgającego czasów króla Zygmunta Augusta, którego dworzaninem był protoplasta Gzowskich, Stanisław. W posiadaniu jednej z potomkiń Gzowskiego w Kanadzie Mary Gzowski znajduje się certyfikowany dokument wydany 11 października 1818 roku w Grodnie zaświadczający, że rodzina Gzowskich należy do polskiej szlachty^[5].

Był synem Stanisława dyplomaty pełniącego funkcję ambasadora brytyjskiego w Rosji, a także polskiego oficera gwardii carskiej w Petersburgu oraz Heleny z domu Pacewicz^[6][7][8].

W USA ożenił się z Marią M. Beebe z Erie w Pensylwanii, córką lekarza, z którą miał ośmioro dzieci – pięciu synów oraz trzy córki. Prawnukiem Kazimierza jest znany kanadyjski dziennikarz, prezenter radia CBC i BBC, Peter Gzowski^[1].

Życiorys

W latach 1822–1830 uczył się w Liceum Krzemienieckim, w którym uczyli się również inni przedstawiciele XIX-wiecznej polskiej inteligencji, m.in. Juliusz Słowacki. W 1830 roku z inicjatywy ojca w wieku lat 17 wstąpił do Korpusu Inżynierów wojsk rosyjskich zostając saperem w carskim korpusie saperów. W tym samym roku wybuchło powstanie listopadowe, aby je stłumić do Królestwa Kongresowego wkroczyła armia rosyjska^[9]. Gzowski zdezerterował i przyłączył się do armii polskiej służąc w stopniu podporucznika jako saper w korpusie Dwernickiego^[8]. Wziął udział w wygranej przez Polaków bitwie pod Stoczkiem, a w czasie bitwy pod Grochowem został ranny^[2]. Po upadku powstania na Wołyniu w kwietniu 1831 roku wraz z 3 Pułkiem Strzelców Konnych, dowodzonym przez Józefa Dwernickiego, przekroczył granicę między Królestwem Kongresowym a Austrią, gdzie został internowany i uwięziony^[7][3][10].

Stany Zjednoczone

W 1834 roku władze austriackie wraz z 264 powstańcami przymusowo deportowały go do Stanów Zjednoczonych, do których przybyli w marcu na dwóch austriackich fregatach^[8][10]. Polskę znajdującą się pod zaborami ze względu na represje polityczne opuściła również jego najbliższa rodzina. W USA Gzowski utrzymywał się początkowo z lekcji szermierki, muzyki oraz języków. Był poliglotą, oprócz języka polskiego znał także angielski, niemiecki, włoski oraz rosyjski. Później ukończył studia prawnicze praktykując w firmie adwokackiej w Pittsfield. W 1838 roku zdał egzaminy prawnicze i otrzymał obywatelstwo amerykańskie uzyskując pozwolenie na praktykę adwokacką w Beaver w Pensylwanii^[11]. W Stanach Zjednoczonych trwała wówczas rozbudowa kolei. Gzowski powołując się na doświadczenie inżynieryjne, które jako saper zdobył w armii carskiej został zatrudniony przez Williama Milnora Robertsa, szefa budowy większości stanowych inwestycji budowlanych. Dzięki niemu Gzowski został inżynierem nadzoru, wytyczając i budując linię kolejową New York and Erie Railroad biegnącą z Nowego Jorku do rejonu Wielkich Jezior^[3][2][11].

W październiku 1839 roku podczas pobytu w amerykańskiej miejscowości Erie leżącej nad jeziorem Erie wszedł w związek małżeński z Charlottą Beebe, córką miejscowego lekarza^[10]. Dla dopełnienia formalności ślubnych zmienił wyznanie na anglikańskie. Małżonkowie mieli w sumie ośmioro dzieci, a wszystkim synom z tego związku Gzowski nadał polskie imiona^[11].

Kanada

Most International Railway Bridge zbudowany przez Gzowskiego w 1873 roku łączący Fort Erie w kanadyjskim stanie Ontario z Buffalo w amerykańskim stanie New York

Toronto Rolling Mills wybudowany przez Gzowskiego w 1857 roku zakład produkujący szyny kolejowe na obrazie Williama Armstronga

W 1841 r. wysłany został przez amerykańską firmę, w której pracował do Kingston w stanie Ontario. Tam przypadkiem spotkał ówczesnego gubernatora Kanady, Charlesa Bagota, który zaproponował mu posadę rządowego inżyniera w służbie kanadyjskiej. Gzowski przyjął propozycję i przeniósł się do Kanady, gdzie początkowo pełnił funkcję inżyniera okręgowego w mieście London^[11]. Później koordynował konstrukcję 43-kilometrowego tzw. Drugiego Kanału Wellandzkiego, który umożliwiał żeglugę statków pomiędzy jeziorami Ontario i Erie z pominięciem wodospadu Niagara. Kanał ten stanowił duże wyzwanie inżynieryjne ponieważ różnica poziomów obu jezior wynosiła 99,4 m. Aby statki mogły go etapowo przepłynąć trzeba był zbudować 8 wielkich śluz. Inwestycja zrealizowana przez Gzowskiego zapewniła wszystkim pięciu Wielkim Jeziorom dostęp do Atlantyku. Od 1842 roku pełnił funkcję superintendenta departamentu robót publicznych w Górnej Kanadzie, zajmując się projektowaniem oraz budową sieci drogowej i kolejowej, mostów, portów, kanałów oraz szlaków wodnych^[12].

W 1847 roku wystąpił z państwowej służby, rozpoczynając prywatną praktykę inżynierską. W 1848 roku objął kierownictwo ekspedycji poszukującej złóż rud miedzi, niklu i żelaza na niezbadanych dotąd obszarach nad rzeką Whitefish River w południowo-wschodniej części stanu Ontario^[11]. W 1849 roku został zatrudniony jako główny inżynier przy budowie kolei St. Lawrence and Atlantic Railroad pomiędzy portem w Montrealu a najbliższym, niezamarzającym portem w Portland. Przeniósł się wtedy wraz z rodziną z London do Sherbrooke w prowincji Quebec^[3].

Był pionierem kolei w Kanadzie, gdzie zbudował setki kilometrów linii kolejowej. W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął swój własny biznes, stając się poważnym przedsiębiorcą kanadyjskim. W 1853 roku w Toronto uruchomił firmę budowlaną o nazwie Gzowski&Co^[13] oraz w 1857 roku pierwszą w Kanadzie hutę produkującą szyny kolejowe – Toronto Rolling Mills, która zatrudniała ok. 300 pracowników, głównie irlandzkich emigrantów i produkowała 20 tys. ton szyn rocznie^[14][15][16]. Był to wówczas największy zakład produkcyjny w Toronto, jak również w całej Kanadzie.

W 1858 roku na zachodnich obrzeżach Toronto powstała wiktoriańska gotycka rezydencja zbudowana przez Sir Kazimierza Gzowskiego. Zbudował również w Kanadzie kilka mostów, m.in. dwa kamienne na rzekach Otonabee i rzece Czerwonej oraz żelazny most na kanadyjskiej rzece Thames^[11]. W 1873 roku wzniósł długi na 1100 metrów International Railway Bridge (pol. Międzynarodowy Most Kolejowy), który połączył Kanadę ze Stanami Zjednoczonymi. Most ten był wówczas najdłuższym mostem w Ameryce, a jego środkowe przęsło było obrotowe. Przyniósł on Gzowskiemu sławę wielkiego inżyniera oraz światowy rozgłos^[13][17]. Pierwszy pociąg przejechał tym mostem z Fort Erie do Black Rock w 1873 roku i obecnie przechodzi nim ok. 70% obrotu towarowego pomiędzy Kanadą i Stanami Zjednoczonymi^[18].

Dziełem Gzowskiego są także najważniejsze odcinki kanadyjskiej linii kolejowej Grand Trunk Railway biegnącej z Montrealu do granicy amerykańskiej oraz z Toronto do Detroit. W 1856 roku jego firmie Gzowski & Co. przyznano prawo cięcia drewna w lasach nad rzeką Moon River w Muskoka jako źródło surowca do budowy kolei. W 1858 roku podobną licencję kanadyjski rząd przyznał mu nad rzekami Whitefish River oraz South River w Northeastern Ontario^[3].

Gzowski był także twórcą parku narodowego na obszarze po kanadyjskiej stronie wodospadu Niagara. W 1885 roku stanął on na czele trzyosobowego komitetu, z którego inicjatywy powstał publiczny i otwarty dla obywateli kanadyjskich park liczący 118 akrów (0.48 km²) leżący obok tego wodospadu^[19]. W marcu 1887 roku teren stał się własnością kanadyjskiego rządu, a 24 maja 1888 roku w dzień urodzin królowej Wiktorii został otwarty dla publiczności i nazwany na jej cześć Queen Victoria Park^[19]. Kazimierz Gzowski został pierwszym prezesem – tzw. komisarzem Komisji Parków Niagara (Niagara Parks Comission), organizacji sprawującej zarząd nad parkami wzdłuż jeziora Ontario^{[19][20][4][2]}.

Był jednym z założycieli Kanadyjskiego Stowarzyszenia Inżynierów Lądowych (ang. Canadian Society of Civil Engineers obecnie znanego pod nazwą Canadian Society for Civil Engineers CSCE) gdzie w latach 1889–1891 pełnił funkcję prezydenta. W 1890 roku ufundował również medal (ang. Casimir Gzowski Medal), który przyznawany jest corocznie do chwili obecnej najlepszemu kanadyjskiemu inżynierowi cywilnemu w dziedzinach geodezji, inżynierii budowlanej oraz wielkich konstrukcji^[17][21]... Gzowski należał do amerykańskiego stowarzyszenia inżynierów – American Society of Civil Engineers (1886) oraz do brytyjskich British Institution of Civil Engineers (ICE) (1881) i Royal Geographical Society (1881)^[17][22].

Organizował pierwsze kanadyjskie wyścigi konne. Pełnił funkcję prezydenta Toronto Turf Club, doprowadzając w 1860 roku do organizacji Queen’s Plate, czyli pierwszych w Ameryce wyścigów koni pełnej krwi angielskiej, odbywających się na torze w Woodbine. Z własnych pieniędzy Gzowski ufundował przyznawaną do dnia dzisiejszego nagrodę w tych wyścigach – srebrną paterę o nazwie Queen’s Plate, która stanowi najstarszą nagrodę sportową w całej północnej Ameryce^[23].

Założył pierwszy klub myśliwski w Kanadzie, a także pierwszy kanadyjski klub strzelecki Rifle Association of Ontario, pełniąc także funkcję prezydenta Dominion Riffle Association, któremu patronował finansowo. Z jego inicjatywy i częściowo na jego koszt kanadyjska reprezentacja strzelecka po raz pierwszy wzięła udział w 1870 roku w mistrzostwach imperialnych w Wimbledonie^[17][10].

W kwietniu 1873 roku Gzowski został mianowany pułkownikiem kanadyjskiej milicji, a także zaangażował się w tworzenie nowo powstającej armii kanadyjskiej, pełniąc funkcję szefa Central Division of Volunteers in Toronto (pol. Centralnego Wydziału Ochotników w Toronto)^[3][17][10]. W 1885 roku Gzowski ufundował również Casimir Gzowski Cup puchar w corocznych zawodach, w których rywalizują oddziały inżynierskie Kanadyjskiej Milicji. Przyznawany jest on do chwili obecnej przez Canadian Military Engineers Association (pol. Kanadyjskie Stowarzyszenie Inżynierów Wojskowych)^[24].

Toronto Gzowski Hall, wiktoriańska rezydencja Gzowskiego w Toronto

W 1890 roku Gzowski został za swoje zasługi odznaczony wysokim brytyjskim odznaczeniem Orderem Św. Michała i Św. Jerzego przez królową Wiktorię, otrzymując tym samym szlachectwo brytyjskie. Brytyjska królowa Wiktoria – jako pierwszego mieszkańca brytyjskich kolonii – mianowała go swoim honorowym adiutantem^[13]. Jako bliski przyjaciel Johna Macdonalda, pierwszego premiera Kanady był nienominowanym gubernatorem porucznikiem (administratorem) prowincji Ontario w latach 1896–1897. Politycznie związany był z Konserwatywną Partią Kanady (ang. Conservative Party of Canada).

W Kanadzie zmienił wyznanie z katolicyzmu na anglikanizm^[25]. Był współzałożycielem seminarium duchownego Wyclliffe College, w którym przez 15 lat pełnił funkcję prezesa i przewodniczącego rady wykonawczej^[26]. Kazimierz Gzowski zmarł w 1898 r. w Toronto po trzymiesięcznej chorobie. Pochowany został w rodzinnym mauzoleum na anglikańskim cmentarzu St. James Cemetery w tym mieście^[27]

Zrealizowane projekty inżynierskie

Upamiętniający inżyniera pomnik znajdujący się na terenie parku jego imienia Sir Casimir Gzowski Park w Toronto

Zaprojektował i zrealizował wiele publicznych projektów budowlanych:

• Był twórcą szosy z Toronto do Lake Simcoe,
• Zbudował kolej żelazną do Atlantyku, połączenie kolejowe z Montrealu do granicy ze Stanami Zjednoczonymi oraz linie kolejowe z Port Huron do Detroit i z London do St. Mary’s^[12],
• W latach 40 XIX w. zbudował most przez rzekę Otonabee w Peterboro i rzekę Czerwoną na szosie z Toronto do pełniącej wówczas funkcję kanadyjskiej stolicy Kingston.
• W 1857 zbudował w ramach sieci Grand Trunk Railway nową linię kolejową pomiędzy Toronto a Sarnią^[28].
• W latach 1870–1873 według projektu kanadyjskiego inżyniera E.P. Hannaforda wzniósł na rzece Niagara most o długości 1100 metrów o nazwie International Bridge (pol. Most Międzynarodowy), który połączył kanadyjski Fort Erie z Bufallo w USA^[29][4][30]

Upamiętnienie

• Wzdłuż jeziora Ontario znajduje się publiczny rekreacyjny park – Sir Casimir Gzowski Park upamiętniający inżyniera^[31][32].
• 5 marca 1963 roku Poczta Kanadyjska dla uczczenia 150. rocznicy urodzin inżyniera emitowała znaczek pocztowy o nominale 5 centów.
• 25 maja 1968 roku premier Kanady Pierre Trudeau odsłonił w Toronto pomnik Kazimierza Gzowskiego (ang. Sir Casimir Gzowski Monument) zaprojektowany przez polsko kanadyjskiego inżyniera Richarda D’Wonnika zlokalizowany w parku jego imienia nad brzegiem jeziora Ontario^[32].
• Jego imieniem nazwano kilka ulic w kanadyjskich miastach znajdujących się głównie w prowincji Ontario^[1]: Gzowski Street znajduje się w kanadyjskich miastach Toronto, Fergus, Kitchener, Guelph i innych.
• W 1978 roku Poczta Polska uwieczniła Kazimierza Gzowskiego na znaczkach pocztowych.
• Kazimierz Gzowski został upamiętniony w filmie dokumentalnym nakręconym w Kanadzie przez reżysera i operatora Andrzeja Waltenberga, który został wyemitowany w TVP w 1985 roku^[33].
• Jego imię nosi również Zespół Szkół Technicznych w Opolu^[34].

Przypisy

Bibliografia

• Bolesław Orłowski: Inżynierowie polscy XIX i XX wieku, 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki (red. Józej Piłatowicz) hasło Kazimierz Gzowski. Warszawa: Polskie Towarzystwo Historii Techniki, 2001, s. 87–90. ISBN 83-87992-15-1.
• Praca zbiorowa: Teki Sarmatów rozdz. „Komisarz parku Niagara”. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2009. ISBN 978-83-89188-92-2.
• Francess G. Halpenny: Dictionary of Canadian Biography hasło Casimir Gzowski. Springer Science & Business Media, 1990, s. 389–396. ISBN 978-0-8020-3460-1.
• Roman Buczek: Almanach Polonii kanadyjskiej hasło Kazimierz Gzowski. Century Publishing Company, 1985. ISBN 978-0-919786-21-9.
• Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress, 1981. ISBN 83-223-1876-6.
• Olgierd Budrewicz: Rodacy spod klonowego liścia rozdz. „Piotr prawnuk Kazimierza”. Warszawa: Interpress, 1980, s. 11–24. ISBN 83-223-1825-1.
• Ludwik Kos: Sir Gzowski. Warszawa: Iskry, 1984. ISBN 83-207-0649-1.
• Wiktor Turek: Sir Casimir S. Gzowski Tom 1 ze Studies (Polish Research Institute in Canada), Polish Research Institute in Canada. Polish Alliance Press, 1957.
• Bolesław Orłowski: Polacy światu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1987, s. 166–167. ISBN 83-10-08854-X.
• Mike Filey: Discover & Explore Toronto’s Waterfront: A Walker’s, Jogger’s, Cyclist’s, Boater’s Guide to Toronto’s Lakeside Sites and History. Dundurn, 1998, s. 95. ISBN 9781550023046.
• Praca zbiorowa: A Glimpse of Toronto’s History: Opportunities for the Commemoration of Lost Historic Sites. Toronto: City Planning Division, Urban Development Services, City of Toronto, 2001.
• Gregory Kealey: Toronto Workers Respond to Industrial Capitalism, 1867-1892. Toronto: University of Toronto Press, 1991, s. 20. ISBN 978-0-8020-6883-5.
• Chris Porter: Scapegoat – Scales of Justice Burning. Westbow Press, 2014, s. 116. ISBN 978-1-4907-1665-7.
• Pierre Berton: Niagara: A History of the Falls. Doubleday Canada, 2011. ISBN 978-0-385-67365-5.

Linki zewnętrzne

• Bolesław Orłowski „Inżynierowie polscy XIX i XX wieku, 100 najwybitniejszych polskich twórców techniki (red. Józej Piłatowicz)” hasło Kazimierz Gzowski, Polskie Towarzystwo Historii Techniki. Warszawa 2001, isbn = 8387992151, strony 87-90, Plik PDF. bc.pollub.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-01)].
• Sir Casimir Gzowski w encyklopedii kanadyjskiej online.