Kazimierz Vetulani

Kazimierz Vetulani

Data i miejsce urodzenia	3 stycznia 1889 Sanok
Data i miejsce śmierci	4 lipca 1941 Lwów
profesor nauk technicznych
Specjalność: budownictwo lądowe
Alma Mater	Politechnika Lwowska
Doktorat	1935
Habilitacja	3 lipca 1939
Profesura	1940
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Politechnika Lwowska Oficerska Szkoła Wojsk Kolejowych
Odznaczenia

Kazimierz Vetulani^[a] (ur. 3 stycznia 1889 w Sanoku, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie) – polski inżynier, teoretyk budownictwa, profesor Politechniki Lwowskiej, autor kilkudziesięciu prac z zakresu techniki i matematyki, a także z zakresu teorii skal muzycznych, członek Polskiego Towarzystwa Matematycznego.

Saper i konstruktor wojskowy, uczestnik I wojny światowej w stopniu porucznika rezerwy cesarskiej i królewskiej armii, następnie uczestnik wojny polsko-ukraińskiej, kapitan rezerwy Wojska Polskiego. W 1935 roku uzyskał stopień doktora nauk technicznych na Politechnice Lwowskiej. W roku akademickim 1938/1939 został zastępcą profesora mechaniki ogólnej. W roku 1940 został mianowany profesorem zwyczajnym.

W nocy 3 lipca 1941 został aresztowany, a następnie zamordowany przez Niemców pośród kilkudziesięciu profesorów lwowskich uczelni.

Życiorys

Wczesne lata, edukacja

Rodzina Vetulanich w Sanoku, około 1910, w kilka lat po śmierci Romana Vetulaniego – ojca Kazimierza
W pierwszym rzędzie, od lewej: Adam Vetulani (stoi), Helena Kunachowicz z domu Kadłubowska (babka Zygmunta), Elżbieta Karolina Vetulani z domu Kunachowicz, Elżbieta Vetulani (siedzą); w drugim rzędzie, od lewej stoją: Tadeusz, Maria, Kazimierz i Zygmunt Vetulani

Kazimierz Vetulani (oparty o ramę kanapy) podczas odwiedzin u swojego krewnego Armanda Vetulaniego (siedzi trzeci z prawej) w Milanówku, lata 30. XX wieku

Urodził się 3 stycznia 1889 roku w Sanoku^[1][b]. Był synem Romana Vetulaniego, profesora gimnazjalnego, i Matyldy z domu Pisz (1861–1891)^[2][3], wnukiem Wawrzyńca Pisza. Jego matka zmarła 15 grudnia 1891^[4], gdy Kazimierz Vetulani miał niecałe trzy lata.

Był wychowywany przez swojego ojca i jego drugą żonę, Elżbietę z domu Kunachowicz. Miał pięcioro młodszego, przyrodniego rodzeństwa: braci Zygmunta (1894–1942), Tadeusza (1897–1952) i Adama (1901–1976), oraz siostry Marię (magister nauk ekonomicznych, urzędniczkę prywatną Banku Rolnego w Krakowie, 1895–1945^[5][6][7]) i Elżbietę (1903–1921, zmarłą na gruźlicę).

Rodzina Vetulanich zamieszkiwała w Sanoku, w domu przy ulicy Floriańskiej^[8] i w Willi Zaleskich przy placu św. Jana^[3]. W 1906 roku Roman Vetulani zmarł na zawał serca, osieracając sześcioro dzieci, w tym siedemnastoletniego Kazimierza. Jedyną żywicielką rodziny pozostała matka Elżbieta, która otrzymała rentę po zmarłym mężu.

W 1907 roku Kazimierz Vetulani zdał z odznaczeniem egzamin dojrzałości w C. K. Gimnazjum Męskim w Sanoku^{[c][9][10][11]}. Na świadectwie maturalnym z 15 czerwca 1907 roku miał z matematyki i języka polskiego stopień celujący ze stwierdzeniem o szczególnym zamiłowaniu do przedmiotów^[1][2].

W latach 1907−1913 studiował na Politechnice Lwowskiej na kierunku inżynierii lądowej, nie uzyskał jednak dyplomu^[2]. W tym czasie utrzymywał się z dawania korepetycji i pisania prac dyplomowych^[2]. Na początku 1910 otrzymał stypendium z fundacji Głowińskiego^[12]. Odbywał też wówczas podróże naukowo-techniczne do Włoch, Austrii, Czech i Niemiec, gdzie zwiedzał budowy wielkich przegród dolin, wielkich mostów, bulwarów i regulacje rzek^[2]. Będąc słuchaczem politechniki i mając 21 lat uchwałą z 1910 został uznany przynależnym do gminy Sanok^[13].

Służba wojskowa i pobyt w Krakowie

W pierwszym półroczu 1914 roku wykładał minerstwo i wysadzanie mostów oraz kolei w powietrze na kursach oficerskich Polskich Drużyn Strzeleckich w Wiedniu^[2].

Podczas I wojny światowej został powołany do służby w c. i k. Armii i rezerwie piechoty. Pod koniec 1915 został awansowany na stopień porucznika z dniem 1 września 1915^[14][15], a później na stopień nadporucznika z dniem 1 listopada 1917^[16][d]. Około lat 1916–1918 był przydzielony do c. k. pułku kolejowego^[17][18][19]. W roku akademickim 1917/1918 ponownie studiował na Politechnice Lwowskiej^[2].

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przyjęty do Wojska Polskiego w stopniu porucznika^[20]. W 1918 roku budował pociągi pancerne w Nowym Sączu i Przemyślu oraz jeździł do oblężonego Lwowa^[2]. Został awansowany na stopień kapitana w korpusie oficerów kolejowych ze starszeństwem z 1 czerwca 1919^[21].

Po wojnie zamieszkał w Krakowie. Pracował w firmie budowlanej. Po pokoju ryskim z marca 1921 roku wykładał w Wyższej Szkole Technicznej Wojsk Kolejowych oraz na kursach oficerów zawodowych i rezerwowych w Krakowie^[2].

Nawiązał kontakt z profesorami Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1924–1939 był członkiem Polskiego Towarzystwa Matematycznego^[2]. Dzięki uprzejmości matematyków krakowskich mógł korzystać ze zbiorów Instytutu Matematycznego. W dokumentach Polskiego Towarzystwa Matematycznego (do roku 1938) odnotowano następujący adres: Kraków, ul. Smoleńska 14^[2][22].

W roku akademickim 1921/1922 Kazimierz Vetulani był asystentem przy katedrze mechaniki ogólnej Akademii Górniczej w Krakowie^[23], gdzie wykładał wytrzymałość materiałów^[23]. Następnie pracował jako doradca techniczny szeregu większych firm, przedsiębiorstw oraz instytucji rządowych i samorządowych oraz klientów prywatnych.

W 1923 był przydzielony jako oficer rezerwowy w 1 pułku kolejowym^[24]. W 1924 w stopniu kapitana był zweryfikowany na liście oficerów saperów kolejowych^[25] i przydzielony jako oficer rezerwowy do 1 pułku saperów kolejowych^[26]. W 1934 jako kapitan rezerwy korpusu inżynierii i saperów był grupie oficerów pospolitego ruszenia. Został przydzielony do Oficerskiej Kadry Okręgowej nr V i pozostawał wówczas w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Kraków Miasto^[27].

Praca na Politechnice Lwowskiej

W latach 20. i 30. Kazimierz Vetulani ogłosił drukiem szereg prac naukowych^[2]. Aktywnie uczestniczył w życiu naukowym. Prezentował wyniki swoich badań m.in. na Drugim Kongresie Matematyków Rumuńskich w Turnu-Severin w dniach 5−9 maja 1932 roku^[2].

Stopień akademicki inżyniera dróg i mostów uzyskał na Wydziale Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej w kwietniu 1935 roku^[2]. W tym samym roku uzyskał również stopień doktora nauk technicznych na Politechnice Lwowskiej^[e] na podstawie pracy O strugach cieczy, napisanej pod kierunkiem Wojciecha Rubinowicza. Ponieważ „Kazimierz [Vetulani] był ekscentryczny i nie chciał zdawać egzaminu doktorskiego przed głupszymi od siebie, to – jak mówi jedna z anegdot – trzech profesorów zabrało go na przechadzkę po parku i wynik tej rozmowy uznali równocześnie za zdany egzamin doktorski”^[2].

We Lwowie zamieszkiwał samotnie przy ul. Obertyńskiej 31 (obecna ul. Zaryckich), na drugim piętrze^[2].

W 1937 roku otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej^[28] i odbył podróż naukową do Niemiec, Belgii, Anglii i Francji, „gdzie zapoznał się z nowoczesną organizacją nauczania mechaniki, z laboratoriami oraz z zastosowaniem mechaniki w dziedzinie budowy kolei, z badaniem drgań mostów kolejowych i drgań gruntu budowlanego”^[2].

Z dniem 1 września 1938 roku został zastępcą profesora Katedry Mechaniki Ogólnej na Wydziale Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej. Według niektórych źródeł po powrocie ze stypendium w Anglii Kazimierz Vetulani miał objąć Katedrę Statyki na Politechnice Lwowskiej^[28]. Na posiedzeniu Komisji dla obsady Katedry Mechaniki Ogólnej 18 marca 1938 dziekan Adam Kuryłło oświadczył, że „działalność naukowa Dra Vetulaniego jest tak poważna, iż Dr Vetulani zasługuje w zupełności na to, aby mianować go odrazu profesorem zwyczajnym, zwłaszcza także z uwagi na jego wiek”^[2]. W tym samym roku Politechnika Lwowska wystąpiła z wnioskiem do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o przedstawienie Vetulaniego Prezydentowi RP do nominacji na profesora zwyczajnego mechaniki ogólnej na Wydziale Inżynierii Lądowej i Wodnej^[2].

W czerwcu 1939 roku Rada Wydziału Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej przyjęła jednomyślnie rozprawę habilitacyjną Rozważania w związku z wyboczeniem poziomym toru kolejowego na podłożu płaskim, sztywnym i szorstkim, na którą składały się trzy prace opublikowane lub napisane przez Vetulaniego od 1937 roku^[2]. Wykład habilitacyjny Metody mechaniki ogólnej a problemy mechaniki technicznej odbył się 17 czerwca 1939 roku. Rada Wydziału wystąpiła do Ministra o zatwierdzenie wniosku dotyczącego prawa wykładania z zakresu mechaniki ogólnej i technicznej. 3 lipca 1939 roku minister Wojciech Świętosławski zatwierdził uchwałę Rady^[2].

Od roku akademickiego 1938/1939 Kazimierz Vetulani wykładał wytrzymałość materiałów i hydromechanikę^[29], a od roku akademickiego 1939/1940 także mechanikę ogólną^[30][2].

Aresztowanie i śmierć

Kilka dni po inwazji Niemiec na ZSRR Lwów został zajęty przez Wehrmacht. Niemcy zaplanowali mord przedstawicieli elity intelektualnej miasta. Chcąc uniknąć komplikacji, do których doprowadziło uprzednio masowe aresztowanie profesorów w Krakowie w 1939, postanowili zorganizować natychmiastowe rozstrzelanie profesorów uczelni lwowskich, w dużej części aktywnych w czasie okupacji sowieckiej. Lista polskich profesorów sporządzona została prawdopodobnie przez ukraińskich studentów z Krakowa związanych z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)^{[f][31][32][33]}.

Kazimierz Vetulani, wedle relacji swojego stryjecznego brata Janusza Vetulaniego, „ceniony i lubiany przez studentów trzech wyznań i narodowości zamieszkujących ówczesny Lwów”, został „na czas ostrzeżony przez ukraińskich studentów, by przez parę dni najbliższych unikał okolicy swojego mieszkania i nie nocował w nim”^[2]. Profesor miał jednak zlekceważyć tę przestrogę: „Byłem obecny jak w czasie odwiedzin u nas (a bywał dwa razy w tygodniu) pokpiwał sobie z tych ostrzeżeń, przechwalając się swoimi znajomościami wśród uczonych niemieckich i był przeświadczony o nietykalności swojej osoby”^[2].

W nocy 3 lipca 1941 został aresztowany przez Gestapo, a następnie nad ranem 4 lipca^[34] rozstrzelany wraz z grupą profesorów uczelni lwowskich na Wzgórzach Wuleckich. Egzekucję wykonało Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera Karla Eberharda Schöngartha.

Świadkiem aresztowania Kazimierza Vetulaniego przez Gestapo była jego sąsiadka, Lidia Szargułowa^[35].

Gestapowcy wykazywali duże zainteresowanie majątkiem aresztowanych^[36]. Większość spuścizny i rzeczy osobistych, a także dokumenty Kazimierza Vetulaniego znajdujące się w jego mieszkaniu zostały rozgrabione bądź zniszczone przy okazji jego aresztowania. Zniszczony został cały znajdujący się w mieszkaniu jego dorobek rękopiśmienny^[28].

Nazwisko Kazimierza Vetulaniego (zapisane jako „Wetulani Franciszek lub Kazimierz”^[2]) pojawiło się dwukrotnie w zeznaniach Stefana Banacha, złożonych w 1944 roku przed władzami sowieckimi w sprawie niemieckich mordów na polskich naukowcach i intelektualistach^[2]. Banach podawał, że zgodnie z jego wiedzą Vetulani został aresztowany na fali pierwszych aresztowań w lipcu 1941 i „wszelki słuch o nim zaginął. Z całą pewnością również zostali [wraz z innymi profesorami] porozstrzelani”^[37]. Banach dodawał: „O aresztowaniu prof. Wetulaniego opowiadał mi jego stryjeczny brat”^[37].

Praca naukowa

Kazimierz Vetulani był autorem kilkudziesięciu prac naukowych opublikowanych m.in. na łamach Czasopisma Technicznego i Przeglądu Technicznego, w tym ponad piętnastu prac technicznych, czterech prac matematycznych, jednego oryginalnego skryptu wykładowego oraz kilku prac z zakresu teorii skal muzycznych^[2].

Wśród jego zainteresowań badawczych były wytrzymałość materiałów, w tym stan napięcia i odkształcenia, prawo Hooke’a, układy prętów prostych, teoria płyt i powłok, oraz hydrodynamika^[38]. Dla studentów w ramach mechaniki ogólnej wykładał współrzędne naturalne, środek masy i kierunki główne, kinematykę punktu i układu sztywnego, statystykę z uwzględnieniem metod wykreślnych^[38].

Publikował prace w języku włoskim, hiszpańskim, niemieckim i angielskim^[2]. Włoskim władał biegle. Przetłumaczył na język polski m.in. jedną pracę i wykład włoskiego uczonego Tullio Levi-Civita^[2].

Według autorów jego życiorysu na łamach Wiadomości Matematycznych, Vetulani „wykazywał też wielkie zrozumienie dla problemów technicznych, pisząc prace dotyczące praktycznych zagadnień inżynierskich. Świadczą o tym na przykład jego orzeczenie w sprawie przyczyny pęknięć, odsunięcia się i przechylenia się skrzydła równoległego przyczółka mostowego na rzece Dłubni linii kolejowej Kraków–Miechów, oraz wydane drukiem orzeczenie techniczne o użyteczności kamienia z Mogielnicy dla celów komunikacyjno-budowlanych (...), jak też odczyt w sprawie fundacji czwartego mostu na Wiśle, wygłoszony w Towarzystwie Technicznym w Krakowie”^[2].

Publikacje

• Wyznaczanie natężeń normalnych w łukach płaskich (1911)
• Mechanika ogólna i techniczna według wykładów w Akademii Górniczej w Krakowie w roku 1921–22 (1922)
• Obliczanie naprężeń normalnych w przekrojach żelbetowych, pod wpływem kurczenia się betonu (1923)
• Obliczanie pracy istot żywych (1925)
• Konstrukcja wykreślna największego momentu zginającego w zagadnieniu wytrzymałościowem podłużnic skrzydeł samolotu. Przyczynki do artykułu Prof. M. T. Hubera (1930)
• Tłumaczenie z włoskiego na polski odczytu T. Levi-Civity O wysiłku dynamicznym ustrojów sprężystych, wygłoszonego 24 IV 1928 w Wiedniu (1930)
• W sprawie wyboczenia (1930)
• Wartość siły podłużnej podczas powstawania wyboczenia (1931)
• Orzeczenie techniczne o użyteczności kamienia z Mogielnicy dla celów komunikacyjno-budowlanych (1931)
• Sistema dellescale a 7-tte toni (1931)
• Circular models of music scales (1932)
• Una contribución ́a la cuestión del esfuerzo el ́astico de dos cuerpos (1932)
• O zastosowaniu pewnego przedstawienia geometrycznego do biometrii i statystyki (1932)
• Wzór przybliżony dla projektowania nakładek belki blaszanej (1932)
• Przykład ustroju kratowego dopuszczającego układ nieokreślonych sił wewnętrznych (1932)
• Przedstawienie zmiany naprężeń skrajnych podczas powstawania wyboczenia (1932)
• The values of archyp found erroneous in Keiichi Hayashi tables (1932)
• O strugach cieczy (1933), wyd. w j. włoskim pt. Suf getti liquidi (1933)
• Uber Anwendung einer geometrischen Darstellung auf Biometrie uns Statistik (1935)
• Rozważania w związku z wyboczeniem poziomym toru kolejowego na podłożu płaskim, sztywnym i szorstkim (1937)
• O pewnym przedstawieniu parametrycznym związanym z ogólnym równaniem 4-go stopnia (1937)
• Wybrzuszenie nieprzerwanego toru kolejowego traktowane zgrubsza jako zjawisko quasi-statyczne (Hypoteza „B”) (1938)
• Przyczynek do Coulomb’owskiej teorii naporu ziemi (1938)
• Wybrzuszenie pionowe toru kolejowego ściskanego podłużnie traktowane elementarnie z grubsza (hipoteza „A”) (1950, pośmiertnie)
• On problems of music scales (manuskrypt w Bibliothèque nationale de France)
• Wstęp do rozprawy o problemie skal (manuskrypt)
• O kompozycji w muzyce

Odznaczenia

Austro-Węgry:

• Złoty Krzyż Zasługi na wstążce Medalu Waleczności (przed 1916)^[17];
• Brązowy Medal Zasługi Wojskowej na wstążce Krzyża Zasługi Wojskowej (przed 1917)^[18][19];
• najwyższe pochwalne uznanie, udzielone przez cesarza Franciszka Józefa (1916)^[39].

Polska:

• Odznaczenie „Orlęta”^[2].

Upamiętnienie

Upamiętnienie na Mauzoleum w Sanoku

Nazwisko Vetulaniego znalazło się na tablicach pamiątkowych i innych obiektach upamiętniających mord profesorów uczelni lwowskich.

12 lipca 2013 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę w sprawie uczczenia pamięci pomordowanych profesorów. W grupie uczonych wymienionych w dokumencie był Kazimierz Vetulani^[40].

Podczas „Jubileuszowego Zjazdu Koleżeńskiego b. Wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej Matury” 21 czerwca 1958 nazwisko Kazimierza Vetulaniego zostało wymienione w apelu poległych w obronie Ojczyzny w latach 1939−1945^[41] oraz na ustanowionej w budynku gimnazjum tablicy pamiątkowej poświęconej poległym i pomordowanym absolwentom gimnazjum^[42].

W 1962 Kazimierz Vetulani został upamiętniony wśród innych osób wymienionych na jednej z tablic Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej na obecnym Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

Podczas procesu zmian nazw ulicy w Sanoku w maju 1989 zaproponowano nazwanie jednej z odnóg ulicy Wincentego Witosa w dzielnicy Dąbrówka „ulicą Vetulanich”^[43]. Ulica pod taką nazw w ww. dzielnicy widnieje w źródłach urzędowych z 1990^[44], jednak współcześnie nie ma już jej w wykazie ulic miasta Sanoka^[45].

Rodzina

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Lech Maligranda, Jarosław G. Prytuła. Lwowscy uczeni wymienieni w przesłuchaniach Banacha. „Wiadomości Matematyczne”. 49 (1), s. 29–66, 2013. 
• Tomasz Skrzyński. Kierownik budowy pociągów pancernych i portów rzecznych oraz uczony — Kazimierz Franciszek Vetulani. „Wrocławskie Studia Wschodnie”. 24, s. 249–271, 2020. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. 
• Zygmunt Albert (opracowanie): Kaźń profesorów lwowskich. Lipiec 1941. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1989. ISBN 83-229-0351-0.
• Kazimierz Franciszek Vetulani. W: Zbysław Popławski: Wykaz pracowników naukowych Politechniki Lwowskiej w latach 1844–1945. Kraków: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, 1994, s. 196.
• Zbysław Popławski: Dzieje Politechniki Lwowskiej 1844–1945. Wrocław: Ossolineum, 2002, s. 251, 253 i 320.
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
• Maria Myćka-Kril: Dorobek nauczycieli i uczniów Gimnazjum w Sanoku. W: Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 105−106.
• Iwona Czerkies. Chłopcy z placu św. Jana. „Tygodnik Sanocki”. Nr 50 (1099), s. 9, 21 grudnia 2012. 

Linki zewnętrzne

• Wykaz publikacji Kazimierza Vetulaniego: Lech Maligranda, Jarosław G. Prytuła. Lwowscy uczeni wymienieni w przesłuchaniach Banacha. „Wiadomości Matematyczne”. 49 (1), s. 29–66, 2013. 
• Dzieła Kazimierza Vetulaniego w bibliotece Polona