Kieżmark

Kieżmark

Kežmarok

Ratusz
Herb
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Kieżmark
Burmistrz	Ján Ferenčák[1]
Powierzchnia	24,78[2] km²
Wysokość	627[3] m n.p.m.
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	15 379[4] 624,1[5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 52[3]
Kod pocztowy	060 01[3]
Tablice rejestracyjne	KK
Położenie na mapie kraju preszowskiego Kieżmark
Położenie na mapie Słowacji Kieżmark
49°08′18″N 20°25′45″E/49,138333 20,429167
Strona internetowa

Kieżmark^[6], Kiezmark (słow. Kežmarok, węg. Késmárk, niem. Käsmark / Kesmark) – miasto powiatowe na Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz. Nazwa miasta pochodzi od niemieckiego złożenia Käsemarkt, oznaczającego „targ serowy”.

Położenie geograficzne

Miasto leży na wysokości 626 m n.p.m. w Kotlinie Popradzkiej, u ujścia rzeczki Ľubica do Popradu.

Przez Kieżmark przebiega droga krajowa nr 67 z Popradu do Łysej Polany. W mieście odbija od niej na południe droga lokalna nr 536 prowadząca przez Vrbov do Spiskiego Czwartku. Przez miasto przebiega linia kolejowa ze Starej Lubowli do Popradu.

Historia

Okolice miasta były zamieszkane już w epoce kamienia, osady istniały tu również w epoce brązu i żelaza, a następnie także w czasach kultury lateńskiej i w czasach rzymskich. Wzmianka z 1190 r. mówi o klasztorze żeńskim, przy którym prawdopodobnie istniała również niewielka osada.

Kieżmark powstał w XIII wieku z połączenia trzech osad: osady królewskich strażników granicznych na lewym brzegu Popradu, z początków XI w., skupionej wokół nieistniejącego już kościoła św. Michała (zamieszkanej przez ludność słowiańską), słowiańskiej osady rybackiej na prawym brzegu Popradu z przełomu XI i XII w. oraz kolonii ludności pochodzenia niemieckiego (saskiej) z początków XIII w., skupionej wokół kościoła św. Elżbiety (w widłach Popradu i Ľubicy, w miejscu dzisiejszego zamku). Pierwsza pisemna wzmianka o osadzie Villa (Saxonum aput Ecclesiam) Sancte Elisabeth pochodzi z 1251 r. W roku 1269 Kieżmark uzyskał prawa miejskie, a w połowie XIV wieku otoczył się murami obronnymi. W 1380 r. stał się wolnym miastem królewskim, obdarzanym następnie wieloma przywilejami. W 1423 roku w Kieżmarku odnowiony został Pokój w Lubowli pomiędzy Jagiełłą i Zygmuntem Luksemburskim z 1412 roku. Od 1440 r. w mieście znajdowała się siedziba władz Związku Sasów Spiskich – autonomicznej jednostki administracyjnej Sasów spiskich wyodrębnionej z komitatu spiskiego. 25 kwietnia 1433 r. Kieżmark złupili husyci, którzy zniszczyli kościoły świętej Elżbiety i świętego Michała z XIII wieku. W 1441 r. opanowały Kieżmark wojska Jana Jiskry – wodza wojsk królowej Elżbiety, walczącej wówczas z Władysławem Warneńczykiem o panowanie nad Węgrami. Jego wojska opuściły Kieżmark dopiero w 1462.

Na skutek tych wydarzeń postanowiono postawić w mieście obronny zamek i w 1463 r. rozpoczęto jego budowę. Nie wyszło to jednak miastu na dobre, ponieważ władający zamkiem ród Zapolya od samego początku dążył do podporządkowania sobie miasta. Dokonał tego już w 1530 r. Hieronim Łaski, polski szlachcic w służbie pretendenta do tronu węgierskiego Jana Zápolyi. Później, w 1583 r., miasto przeszło w ręce rodu Thökölych. Kieżmarscy mieszczanie nigdy się nie pogodzili z utratą swobód i po długiej serii zatargów w roku 1651 István II Thököly na podstawie tzw. ugody wiedeńskiej za odstępne w wysokości 50 000 złotych oddał władzę nad miastem. W 1655 r. Kieżmark odzyskał status wolnego miasta królewskiego, a cesarz Ferdynand III Habsburg potwierdził mu wszystkie dawniejsze przywileje. W 1702 r. miasto odkupiło zamek od ostatniego z jego panów, którym był przywódca wielkiego powstania antyhabsburskiego Emeryk Thököly, co definitywnie zakończyło konflikt.

Uprzywilejowany status w połączeniu z korzystnym położeniem miasta na szlaku handlowym z zachodu na wschód Europy pozwolił miastu na szybki rozkwit. Miasto osiągnęło wysoki stopień zamożności. Już w XV wieku istniało tu szereg cechów rzemieślniczych, z których pierwszym i jednym ze znaczniejszych był założony w 1475 r. cech sukienników^[7]. W XVIII w. ich liczba przekroczyła 30^[7], a liczba warsztatów sięgnęła 263 w 1715 r. Na terenie dzisiejszej Słowacji tylko Koszyce miały wówczas nieco więcej warsztatów (265)^[7]. Bogactwo i znaczenie miasta wywoływało również liczne konflikty. Między innymi Kieżmark popadł w blisko dwustuletni konflikt z niedaleką Lewoczą o prawo składu, którego podłożem była handlowa konkurencja między tymi miastami. Konflikt stał się najsilniejszy w latach 1528–1536, gdy w toku walk między stronnictwami tureckim i habsburskim Kieżmark poparł Jana Zápolyę, a Lewocza – Ferdynanda Habsburga. Wówczas doszło między miastami do walk zbrojnych. Ostatecznie, po śmierci Jana Zapolyi, Kieżmark utracił prawo składu, a Lewocza je zachowała. Kieżmark był przedmiotem walk za czasów powstań antyhabsburskich w XVIII wieku. Nie zahamowało to jednak rozwoju miejskiej gospodarki, zwłaszcza handlu, który kwitł w XVIII i XIX wieku.

Od XIX wieku miasto było ośrodkiem przemysłu włókienniczego i odzieżowego. Do tradycji kieżmarskich sukienników i płócienników, którzy swoje towary sprzedawali nawet w Albanii i Grecji, nawiązała pierwsza kieżmarska manufaktura – mechaniczna przędzalnia i tkalnia lnu, założona w 1860 r. W szczytowym okresie swego rozwoju krótko przed I wojną światową zatrudniała ona 500 robotników, przy czym pracowało dla niej również blisko 800 chałupników^[7]. W 1884 r. powstała tu niewielka fabryka przeróbki lnu, a w 1901 r. fabryka sukiennicza. Dzięki budowie Kolei Koszycko-Bogumińskiej szybciej rozwijać zaczęły się Poprad i Spiska Nowa Wieś, przez co Kieżmark i konkurująca z nim zawsze Lewocza straciły sporo na znaczeniu. Dopiero w roku 1889 dotarła do Kieżmarku kolej z Popradu, a secesyjny dworzec powstał na miejscu dawnej osady przy zaginionym kościele św. Michała.

W średniowieczu miasto było konglomeratem narodowości – oprócz Niemców i Słowaków mieszkali tu Węgrzy, Polacy, Żydzi i Rusini. Na początku XVI wieku Kieżmark jednogłośnie przyjął luteranizm. Do miasta tego emigrowało również parę rodzin z terenów Ziemi Pszczyńskiej, gdzie nasilała się kontrreformacja. Do rekatolicyzacji miasta doszło pod koniec XVII wieku. Kieżmark przyciągał licznych uczonych, był też ośrodkiem kultury. W 1910 r. miasto liczyło 6,3 tys. mieszkańców, z czego 3,2 tys. Niemców, 1,6 tys. Słowaków i 1,3 tys. Węgrów. W 1918 r. grupa kieżmarskich Słowaków proklamowała niezawisłą Republikę Słowacką. W 1944 r. niemal cała ludność niemiecka, stanowiąca około trzeciej części mieszkańców Kieżmarku, opuściła miasto w ucieczce przed Armią Czerwoną (spis z 2001 wykazał tylko 74 Niemców, mieszkających nadal w mieście).

W Kieżmarku urodził się m.in. Olbracht Łaski – senator Rzeczypospolitej, wojewoda sieradzki od 1566, polski alchemik.

Demografia

Na koniec 2016 miasto liczyło 16 026 mieszkańców w tym 8291 kobiet i 7738 mężczyzn^[8].

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł włókienniczy, drzewny oraz spożywczy.

Zabytki

Długie i bogate dzieje miasta pozostawiły mu w szczególności zabytkowy zespół miejski – niewielki, lecz o urozmaiconym obliczu architektonicznym. Budowle reprezentują wszystkie style, począwszy od gotyckiego. Do najcenniejszych zabytków należą:

• Drewniany kościół artykularny św. Trójcy z 1717, tzw. stary kościół ewangelicki, wpisany w 2008 na liście światowego dziedzictwa UNESCO;
• Ratusz z 1461, przebudowany w stylu klasycystycznym w 1779 r.;
• Kościół św. Krzyża z XIII wieku – największa na Spiszu późnogotycka bazylika mniejsza pw. Świętego Krzyża, z wolno stojącą, renesansową dzwonnicą;
• Późnogotycki zamek wzniesiony w drugiej połowie XV wieku, wielokrotnie później rozbudowywany;
• Barokowy kościół Nawiedzenia Marii Panny (paulinów) z 1747 r.;
• Nowy kościół ewangelicki (tzw. zielony) z lat 1873–1894, wybudowany w stylu klasycystyczno-orientalnym (tzw. nowobizantyjskim), z kaplicą grobową Emeryka Thökölyego z 1909 r.;
• Pozostałości miejskich murów obronnych z XV w.;
• Budynek liceum ewangelickiego z lat 1774-1776, przebudowany w XIX w.;
• Klasycystyczny budynek tzw. Reduty z 1818;
• Dom baronowej von Szirmay z końca XVIII wieku.

Galeria

• 

  (c) Marek Slusarczyk, CC BY 3.0

  Widok na miasto z lotu ptaka
• 

  Stary kościół ewangelicki (artykularny)
• 

  Kościół św. Krzyża (bazylika)
• 

  Zamek
• 

  Nowy kościół ewangelicki
• 

  Reduta
• 

  Liceum ewangelickie
• 

  Rynek
• 

  Dworzec kolejowy
• 

  Cerkiew greckokatolicka Narodzenia Bogurodzicy z 2008
• 

  Dawna zabudowa

Inne atrakcje

Od 1991 każdego lata w Kieżmarku odbywają się europejskie targi rzemiosła ludowego (Európske ľudové remeslo, EĽRO).

Sport

• MHK Kežmarok – klub hokejowy

Miasta partnerskie

• Gliwice
• Nowy Targ
• Zgierz
• Bochnia
• Lanškroun
• Przybram
• Kupiszki
• Hajdúszoboszló
• Weilburg

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta
• Zdjęcia + info o noclegach
• Nieoficjalna strona miasta
• Targi rzemiosła
• Zamek
• Kościół Świętego Krzyża. spisz.iq.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-04-29)].
• Kieżmark, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 54 .