Kielich (liturgia)

Kielich mszalny z pateną, częściowo przykryte bielizną kielichową - korporałem i puryfikaterzem, do kompletu brakuje palki i welonu
XIV-wieczny, gotycki kielich z Pizy. Pod czaszą widoczne jest wyraźne zgrubienie na trzonie kielicha - nodus. Ułatwia on podniesienie kielicha, gdy kapłan nie może rozdzielić palców, które dotykały Hostii (kciuka i palca wskazującego).
Kielich z Antiochii

Kielich (Calix sacrificus) – naczynie liturgiczne używane do sprawowania sakramentu Eucharystii.

Kielich a Biblia

W Starym i Nowym Testamencie wielokrotnie pojawia się motyw kielicha. Prorok Jeremiasz napisał „Babilon był w ręku Pana złotym kielichem, upajającym całą ziemię” (Jr 51,7) natomiast król Dawid, w Psalmach napisał „Bo w ręku Pana jest kielich, który się pieni winem” (Ps 75, 9) czy też „Podniosę kielich zbawienia i wezwę imienia Pańskiego” (Ps 116, 13).

Święty Mateusz w Ewangelii napisał „Czy możecie pić kielich, który Ja mam pić?” (Mt 20,22) i następnie wspominając Ostatnią Wieczerzę „wziął kielich i odmówiwszy dziękczynienie, dał im” (Mt 26, 27). Podczas modlitwy w Ogrójcu wspomina „Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech Mnie ominie ten kielich! Wszakże nie jak Ja chcę, ale jak Ty. (...) jeśli nie może ominąć Mnie ten kielich, i muszę go wypić, niech się stanie wola Twoja!” (Mt. 26, 39-42). Święty Paweł w Liście do Kolosan wspomina „Złoty kielich oznacza wszystkie skarby mądrości ukryte w Chrystusie” (Kol 2,3).

Historia kielicha w liturgii chrześcijańskiej

Pojęcie kielich wywodzi się z łaciny i greki. W Starożytnej Grecji kyliks był naczyniem o przysadzistych proporcjach do picia wina, zaś w Rzymie używane podczas bankietów kielichy przybierały najczęściej smuklejsze proporcje. W kontekście liturgii w okresie wczesnochrześcijańskim używano zazwyczaj prostych naczyń. Antyczną spuścizną jest wykorzystywanie różnych technik i materiałów do wykonania kielichów, znane są kielichy ceramiczne, drewniane, szklane, z metali szlachetnych i stopów, (miedź, brąz, srebro i złoto) i z minerałów (m.in. kryształ górski, onyks). Ujednolicenie materiału kielichów miało miejsce w okresie karolińskim, podczas kościelnych soborów stopniowo ustalano dekrety o naczyniach liturgicznych, w których stopniowo wyłączano używanie wszystkich materiałów prócz złota i srebra. Spowodowane to było m.in. wzrostem świadomości biblijnej oraz prestiżu liturgii Eucharystii. Mimo ujednolicenia materiału, w okresie karolińskim, a następnie przedromańskim i romańskiej kielichom przybierano rozmaite kształty, proporcje oraz dyspozycję dekoracji wykorzystując rozmaite techniki złotnictwa. Upowszechniła się na większą skalę klasyczna struktura kielicha, który składa się ze stopy, trzonu z nodusem i czary. Prócz wyszukanej ornamentyki na powierzchni kielicha często pojawiały się postacie Chrystusa, świętych lub przedstawienia figuralne, głównie chrystologiczne, o bogatych treściach ideowych. Kielich romański najczęściej charakteryzuje się przysadzistymi proporcjami (płytka czara, owalny nodus i lejkowaty trzon). Wszystkie elementy kielicha zdobiono często reliefami z przedstawieniami figuralnymi. W dobie gotyku (od połowy XII wieku) proporcje stały się smuklejsze. Zróżnicowaniu uległ zarys stopy; prócz okrągłego pojawił się zarys cztero, sześcio- i wielolistny. Spłaszczone nodusy przybrały wieloboczne zarysy, ozdabiane były często guzami. Powierzchnia czary w okresie wczesnego i dojrzałego gotyku była najczęściej pozbawiona dekoracji. W późnym gotyku zostały zachowane tradycyjne proporcje, ale zmieniła się dekoracja, przede wszystkim za sprawą wyszukanych układów nodusa (np. z motywami architektonicznymi) oraz wzbogacenia czaszy ozdobnym koszyczkiem z motywami ornamentalnymi i figuralnymi. Średnica stopy i czary miały najczęściej zbliżone wymiary.

Renesans i barok zachowały zasadniczą strukturę wypracowaną w późnym gotyku, jednak nastąpiły zmiany w proporcjach – czara i trzon są smuklejsze, zaś stopa uległa powiększeniu. Czara kielicha jest najczęściej niewielka i spoczywa w koszyku zdobionym, podobnie jak cały trzon, ornamentem, charakterystycznym dla danego przedziały czasowego. Nodus w okresie renesansu przybrał owalną formę, w baroku zaś często gruszkową. Powierzchnia stopy i koszyczka czary była często wzbogacana okrągłymi lub owalnymi plakietkami ze scenami figuralnymi. W XVIII wieku pojawiły się także kielichy bez dekoracji.

Na okres Oświecenia przypada spadek produkcji naczyń liturgicznych w tym kielichów, klasycyzm pozostawił niewielkie dziedzictwo w tym zakresie. W XIX wieku, wraz z nadejściem historyzmu do pierwszych dekad XX wieku ma miejsce powrót i trwanie tradycji średniowiecznej (gł. gotyckiej) i nowożytnej, często też dokonywano przekształceń w aranżacji dekoracji lub przekształcano ogólny zarys i proporcje kielicha. Od XX wieku jednolitość formy i tradycję w dekoracji zastąpiła prostota - zminimalizowanie, lub całkowita redukcja dekoracji i pluralizm formy.

Kielich mszalny w Kościele katolickim

W Kościele katolickim, kielich mszalny, to podstawowe naczynie liturgiczne używane w czasie mszy, obok pateny, służące do spożywania konsekrowanego wina (krwi Pańskiej). Powinien być wykonany z metalu szlachetnego (nie korodującego). Jeżeli wykonany jest z innego materiału powinien mieć złocone wnętrze czary. Taka zasada stosowana jest od czasów średniowiecza i ma obecnie potwierdzenie w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego. Najstarszy znany kielich mszalny pochodzi z VIII w.[1]

W czasie liturgii kielich mszalny zaopatrzony jest w tzw. bieliznę kielichową, którą stanowią: puryfikaterz, palka, korporał i welon używanych do okrywania lub wycierania kielicha[2]. Do kielicha mszalnego należy również patena płaska oraz hostia położona na patenie.

W czasie liturgii posługa przy kielichu należy do diakona. Jeżeli liturgia odbywa się bez udziału diakona, wówczas posługa ta należy do celebransa.

Zobacz też

Przypisy

Przykłady

Media użyte na tej stronie

Emblem of the Papacy SE.svg
Emblem of the Papacy: Triple Tiara and Keys
Sejny Muzeum kielich barokowy.jpg
Autor: image/photo was taken by Wikipedia and Wikimedia Commons user Ludwig Schneider.

I would appreciate being notified if you use my work outside Wikimedia.

Do not copy this image illegally by ignoring the terms of the license below, as it is not in the public domain. If you would like special permission to use, license, or purchase the image please contact me to negotiate terms.

When reusing, please credit me as: Ludwig Schneider / Wikimedia., Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik powstał przy wsparciu finansowym Wikimedia Polska, w ramach realizacji Uchwały Zarządu nr UZ 2009-23. (Zgłoś swój projekt!)
Calice du sacre Tau.jpg
Calice du sacre,fin du XIIème siècle,Palais du Tau,Trésor de la cathédrale de Reims. Or, émaux, perles, pierres fines et pierres précieuses. Il fut envoyé à la fonte à la Monnaie de Paris et heureusement oublié, puis exposé au Musée des Antiques de la Bibliothèque Nationale à Paris. Il fut renvoyé à Reims en 1861, sous Napoléon III.
Calice Lamon.jpg
Calice del Diacono Orso. V-VI secolo d.C. Lamon (BL) Italia
Museum of Archdiocese in Gniezno - 3 items.JPG
Autor: myself (User:Piotrus), Licencja: CC BY-SA 3.0
Po lewej: kielich mszalny reliefowy zwany królewskim lub II kielichem Dąbrówki. Pochodzi z klasztoru trzemeszeńskiego. Srebro, złocone, repusowane. Napisy, grawerowane, niellowane. Warsztat południowoniemiecki, lotaryński lub nadreńsko-westfalski. Ok. 1190 r. Stopę i czaszę pokrywają przedstawienia zaczerpnięte z Ksiąg Królewskich Starego Testamentu, okazujące idealny obraz społeczeństwa chrześcijańskiego, szczególnie wymowne na tle wydarzeń politycznych w Polsce końca XII wieku (rozbicie dzielnicowe).

Po prawej, u góry: kielich mszalny niellowany, tzw. I kielich Dąbrówki. Pochodzi z klasztoru trzemeszeńskiego. Srebro, w większości złocone, repusowane, grawerowane z nieflowaniem. Rysunek na srebrze wykonany specjalną pastą na bazie siarczków ołowiu i srebra (niello). Warsztat dolno saski. Ok. 1170-1180 r. Bogaty wystrój ikonograficzny. Na czaszy umieszczone symbole i wydarzenia biblijne odnoszące się do Eucharystii. Pod czaszą przybliża skutki zbawczej Ofiary Chrystusa i misji Kościoła. Nodus przez personifikację raju pokazuje rozprzestrzenianie się Ewangelii.

Po prawej, u dołu: patena niellowana. Stanowi komplet z kielichem Dąbrówki. Również srebrna, złocona, grawerowana i niellowana. Centralna scena przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa, po bokach dwie postacie kobiece symbolizujące Synagogę i Eklezję, zbierającą do kielicha krew z boku Chrystusa. Na szerokim brzegu pateny ukazano 9 starotestamentowych zapowiedzianych Mąk Chrystusa.
3ServatianaKelkPateen02.jpg
Autor: Kleon3, Licencja: CC BY-SA 3.0
Chalice and paten, commonly known as the small chalice and paten of Saint Servatius, thus part of the so-called 'Servatiana' in the Treasury of the Basilica of Saint Servatius, Maastricht, Netherlands. Gilded silver, Mosan, 13th c.
TassilokelchSchreibmayr-2.jpg
Autor:

(Original text : Andreas Püttmann)

, Licencja: CC BY-SA 2.0 de
Tassilo Chalice (reproduction).
Trésor de Gourdon 03.JPG
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0

Trésor de Gourdon, calice

Trésor découvert près de Gourdon (Saône-et-Loire), en 1845. Or, turquoise et grenats, fin du Ve-début du VIe siècle.
Cálices. Ayerbe.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Godunovs potir (S. Posad, 1597).jpg
Autor: shakko, Licencja: CC BY-SA 3.0

ПОТИР

1597 год

Москва, Мастерские Московского Кремля

Золото, изумруды, сапфиры, шпинели; ковка, чеканка, чернь, огранка, шлифовка

24 х 16 х 16

Поступил в 1920 году

На поддоне в клеймах надпись вязью: СИЙ ПОТЫР В ДОМ СТЫЯ И ЖИВОНАЧАЛНЫЯ ТРОЦЫ И ВЕЛИКОМУ // ЧЮДОТВОРЦУ СЕРГИЮ ДАЛ СЛУГА И КОНЮШЕЙ И БОЯРИН // БОРИС ФЕДОРОВИЧЪ ГОДУНОВ С СВОЕЮ ЖЕНОЮ С МАРЕЮ // И З ДЕТМИ С СВОИМИ С ФЕДОРОМ ДА С ОКСИНЕЮ ЛЕТА 7105 Г.

Вложен в Троице-Сергиев монастырь боярином Борисом Годуновым и членами его семьи в 1597 году. Находился в ризнице Троице-Сергиевой лавры

СПМЗ
Chalice.jpeg
Chalice in the vestry of the Ipatevskii Monastery in Kostroma.
KelchmodernSchreibmayr.jpg
Autor:

Own photography by Andreas Püttmann, Original uploader was SCHREIBMAYR (=Andreas Püttmann - Managing director of Schreibmayr Company) at de.wikipedia

(Tekst oryginalny: „Andreas püttmann), Licencja: CC BY-SA 2.0 de
Modern Eucharist chalice with paten.
The Antioch Chalice, first half of 6th century, Metropolitan Museum of Art.jpg
The Antioch Chalice, first half of 6th century, Metropolitan Museum of Art
Ermida de São José, cálice em prata, Toledo, Velas, ilha de São Jorge, Açores.JPG
Ermida de São José, cálice em prata, Toledo, Velas, ilha de São Jorge, Açores
DomMuseum-02-1d.jpg
Autor: Jürgen Howaldt, Licencja: CC BY-SA 2.0 de
Bremer Dom-Museum: Abendmahlskelch, 1848
Abendmahlskelch.jpg
Autor: Fotograf/Zeichner: 103II, Licencja: CC-BY-SA-3.0
evangelischer Abendmahlskelch aus dem Jahr 1831
Wimpfen-stadtkirche-kelch.jpg
Autor: Peter Schmelzle, Licencja: CC BY-SA 3.0
Historischer Kelch aus dem Kirchenschatz der Stadtkirche Bad Wimpfen
Byzantine - Chalice with Apostles Venerating the Cross - Walters 57636 - Profile.jpg
Encircling this graceful, arcaded chalice are two pairs of apostles flanking large crosses. The chalice is one of twenty-three silver altar vessels (formerly known as the "Hama Treasure") believed to have been found in the Syrian village of Kurin. The Greek form of the name, Kaper Koraon, is inscribed on the chalice. The treasure was probably hidden in the 8th century when, as a consequence of Arab conquests, parts of Syria were gradually abandoned by Byzantine Christians. These altar vessels form part of The Walters' rich holdings in Byzantine silver.
Chalice Pizino MBA Lyon L689.jpg
Autor:
Bartolommeo Di Tommé, alias Pizino (flor. 1375-1404)
, Licencja: CC BY 3.0
Chalice. Gilt and chased silver with translucent enamels, ca. 1390.
Calice di Cosimo Merlini.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Calice di Cosimo Merlini
Sacred Chalice.JPG
Kielich mszalny.