Klasztor Hirsau

klasztor Hirsau

Kloster Hirsau

Ruiny klasztoru i Sowia Wieża
Państwo	Niemcy
Miejscowość	Calw
Właściciel	benedyktyni
Data budowy	IX wiek
Data zamknięcia	XVII wiek
Położenie na mapie Badenii-Wirtembergii klasztor Hirsau
Położenie na mapie Niemiec klasztor Hirsau
48°44′16″N 8°43′56″E/48,737778 8,732222

Klasztor Hirsau (niem. Kloster Hirsau) – jeden z najważniejszych klasztorów benedyktyńskich w średniowiecznych Niemczech, położony w Hirsau, stanowiącym obecnie część miasta Calw w północnym Schwarzwaldzie, istniejący od IX do XVII w., obecnie w ruinie.

Pierwszy klasztor

Początki klasztoru sięgają pierwszej połowy IX w. W 830 roku fundację rozpoczął Erlafried, hrabia Calw, idąc za sugestią swego syna Notinga, biskupa Vercelli. Duchowny pragnął umieścić w swych rodzinnych stronach relikwie św. Aureliusza z Armenii^[1]. Nieukończony jeszcze kościół został poświęcony w 838 roku – przeniesiono tu ciało św. Aureliusza, a świątynia otrzymała jego wezwanie. Kościół stał się centrum konwentu benedyktyńskiego, do którego pierwsi mnisi przybyli z klasztoru w Fuldzie^[2]. Założenie zostało bogato uposażone przez fundatorów, a kolejni opaci dbali o jego rozwój. Działała tu prężnie szkoła klasztorna^[3].

Rozwój klasztoru przerwany został w 988 roku, gdy zaraza spustoszyła okolicę, zabijając także zdecydowaną większość mnichów (60 spośród 72). Wybory nowego opata po tym wydarzeniu doprowadziły do rozłamu zakonników na dwie frakcje, z których jedna zyskała poparcie biskupia Spiry, a druga – hrabiego Calw. Zbrojna interwencja tego ostatniego doprowadziła do splądrowania klasztoru, zniszczenia jego biblioteki i rozproszenia mnichów. Klasztor pozostawał opuszczony przez ponad pół wieku, stopniowo popadając w ruinę^[3].

Drugi klasztor

Dawny korpus nawowy kościoła św. Aureliusza (po lewej) oraz muzeum klasztorne (po prawej)

W 1049 roku odnowienia klasztoru zażądał papież Leon IX, który był spokrewniony z hrabiami Calw. W 1059 roku hrabia Eberhard II podjął odbudowę. W 1065 roku przybyli tu pierwsi mnisi z Einsiedeln, a w 1071 poświęcono odnowiony kościół św. Aureliusza^[3][2][1]. Nadano mu wówczas charakter trójnawowej bazyliki z dwuwieżową fasadą, transeptem i chórem schodkowym^[4].

W 1069 roku przybył tu wezwany przez fundatora z opactwa w Ratyzbonie Wilhelm (nazwany później Wilhelmem z Hirsau), który został nowym opatem^[3][1]. Zadbał o zakończenie prac restauracyjnych w obiektach klasztornych, ale także położył podwaliny pod wielki rozkwit konwentu – religijny, kulturalny i gospodarczy^[3]. Zwolennik reformy kluniackiej, zaprowadził w opactwie zasady panujące w Cluny, gdzie wysyłał kilkakrotnie swoich uczniów – Hirsau, gdzie wprowadzono zasady jeszcze ostrzejsze (spisane przez Wilhelma w Constitutiones Hirsaugienses), stało się głównym ośrodkiem tej reformy w Rzeszy, zwanej tutaj reformą hirsaugijską^[3][1][5]. Klasztor w Hirsau nie stał się jednak częścią kongregacji kluniackiej, a został bezpośrednio podporządkowany papiestwu^[2][1][6]. Sukces reformy (objęła ponad 100 klasztorów w Niemczech, Czechach i Polsce) doprowadził do założenia tzw. kongregacji hirsaugijskiej – szeregu klasztorów podporządkowanych opatowi Hirsau (choć nie był to tak scentralizowany związek jak w Cluny)^[7][2][5][1]. Opat Hirsau był też ważnym stronnikiem papieża w sporze o inwestyturę – jego uczniowie obejmowali kierownictwo w wielu podporządkowanych klasztorach, niekiedy też działali jako agenci antycesarscy^[6][1]. Opat Wilhelm miał też wprowadzać wzorce zakonne w życiu świeckim – poprzez narzucanie osadom sposobu życia wzorowanym częściowo na monastycznym^[6].

W ostatnich latach rządów opata Wilhelma (1082–1091) powstał (na drugim brzegu rzeki Nagold) nowy, potężny kościół klasztorny, pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, wraz z nowymi budynkami klasztornymi^[5][2][1]. Był on wzorowany na drugim kościele z Cluny^[5][2], i sam zainspirował budowę w Niemczech licznych, wzorowanych na nim świątyń (stąd rozpowszechniona w XIX w. teoria stylu hirsaugijskiego w architekturze romańskiej Niemiec) – rozpowszechnianie się wzorca architektonicznego szło w parze z rozprzestrzenianiem się reformy hirsaugijskiej^[2][5]. Wzór ten charakteryzował się wyjątkową prostotą – plan trójnawowej bazyliki z transeptem zakończonym apsydami po obu końcach, chóry boczne będące przedłużeniem naw bocznych po bokach prezbiterium, prosty strop (bez sklepień – z wyjątkiem wypiętrzonego sklepienia w pierwszym przęśle korpusu nawowego), brak artykulacji ścian, brak krypty^[5][4][2]. W latach 1095–1120 przebudowano część zachodnią tego kościoła, tworząc narteks z dwoma wieżami^[2]. Styl ten oddawał poprzez swą prostotę surowość związaną z reformą klasztorną, a także poprzez nawiązanie do pierwszych, surowych wzorców bazylik chrześcijańskich miał stanowić wyraz lojalności wobec papieża w sporze o inwestyturę^[5].

Resztki gotyckiego krużganka, w tle kaplica mariacka

Hirsau utrzymywało swoje znaczenie przez cały XII w. Prężnie działało klasztorne skryptorium, produkujące liczne manuskrypty. Opactwo nie było jednak w stanie utrzymać swojej samodzielności politycznej: już w 1215 r. musiało oddać część swoich posiadłości królowi Niemiec Fryderykowi II, a w 1225 r. uległo jego władzy^[2]. Z czasem jednak z powrotem stało się klasztorem o zaledwie prowincjonalnym znaczeniu^[1]. W XV wieku dokonano jeszcze jednej reformy zgromadzenia i zdołano spłacić długi^[3]. W połowie tego stulecia dokonano przebudowy zabudowań klasztornych obejmującej m.in. wzniesienie nowego dormitorium i wirydarza w stylu gotyckim, a na początku XVI w. wzniesiono dwukondygnacyjną kaplicę mariacką (na parterze znajdowała się kaplica szpitalna, na piętrze – część klasztornej biblioteki)^[8]. Jednak w okresie reformacji opactwo ostatecznie upadło. Ziemie, na których było położone, należały do książąt Wirtembergii, którzy przyjęli luteranizm^[3]. W 1535 r. książę wirtemberski Ulryk wprowadził w swym księstwie reformację i przejął klasztor, usuwając zeń benedyktynów^[1][8].

Losy zabudowań po likwidacji opactwa

Ruiny zamku myśliwskiego książąt wirtemberskich

W dawnym klasztorze z czasem umieszczono protestancką szkołę. W końcu XVI w. książę wirtemberski Ludwik III rozkazał wznieść tutaj zamek myśliwski. Imponujący gmach wzniesiono w stylu renesansowym na miejscu dawnego domu opata^[8]. Jeszcze w okresie wojny trzydziestoletniej w 1629 roku edykt restytucyjny umożliwił benedyktynom powrót do Hirsau, jednak po pokoju westfalskim w 1648 roku przeszło ostatecznie w ręce luterańskie^[1].

W 1692 roku budynki dawnego klasztoru zostały spalone przez żołnierzy francuskich i odtąd pozostawały w ruinie^[1][2]. Do obecnych czasów z kościoła św. Piotra i Pawła ocalała jedynie północna z wież wznoszących się do zachodu, pochodząca z rozbudowy na początku XII w. (zwana Wieżą Sowią), a z dawnego kościoła św. Aureliusza zachował się korpus nawowy^[4]; zniszczone zabudowania klasztorne przy kościele św. Piotra i Pawła stopniowo rozbierano w celu uzyskania budulca, zachowała się natomiast kaplica mariacka, a nieco mniej zniszczone jedno ze skrzydeł zamku myśliwskiego zostało zamienione w połowie XVIII w. na spichlerz^[8].

Kaplica mariacka w końcu XIX w. została przebudowana w stylu neogotyckim i służy jako protestancka świątynia parafialna. Dawny korpus nawowy św. Aureliusza pod II wojnie światowej został odnowiony i od 1954 roku funkcjonuje jako kościół katolicki (znajduje się w nim cenna, pochodząca z początku XV w. rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem na tronie). W 1991 roku w dawnym budynku klasztornym obok kościoła św. Aureliusza (wielokrotnie przebudowywanym, służącym niegdyś jako dom leśniczego) uruchomiono muzeum, gromadzące zabytki z historii klasztoru^[8].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Kloster Hirsau. W: Staatliche Schlösser und Gärten Baden-Württemberg [on-line]. [dostęp 2021-06-17].