Klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą

Czerwińsk nad Wisłą aż do roku 1819, kiedy doszło do kasaty klasztoru, był siedzibą opactwa kanoników regularnych reguły św. Augustyna. Istniejący do dzisiaj kościół klasztorny: bazylika pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny jest najcenniejszym, obok katedry płockiej, zabytkiem architektury romańskiej na Mazowszu.

Zapiski w XIV-wiecznych rocznikach: Spominkach Płockich oraz Spominkach Sochaczewskich przypisują fundację kościoła NMP w Czerwińsku biskupowi płockiemu Aleksandrowi z Malonne (biskup w latach 1139 r. – 1156 r.). Powstanie opactwa było jednakże efektem współpracy władzy duchownej, świeckiej, a także możnowładztwa i rycerstwa mazowieckiego. Pierwsze dokumenty, poświadczające istnienie klasztoru, pochodzą z 1155 r. (bulla protekcyjna papieża Hadriana IV) oraz 1161 r. (dokument Bolesława Kędzierzawego i Henryka Sandomierskiego). Mimo to treść przywileju Konrada Mazowieckiego z 1222 r. wskazuje, że w fundacji klasztoru lub przynajmniej w przygotowaniach do niej mógł mieć swój udział Bolesław Krzywousty.

Opactwo pod wezwaniem NMP w Czerwińsku było klasztorem bogato uposażonym już od samego początku swojego istnienia. Hojność fundatorów sprawiła, że materialną podstawę istnienia opactwa stanowiły nie tylko liczne, przeważnie korzystnie usytuowane dobra ziemskie. (Były to w większości skupiska wsi; leżały w dużej części w pobliżu Czerwińska, a także nad rzekami: Wisłą, Narwią, Wkrą oraz Bugiem, co ułatwiało komunikację z klasztorem.) Kanonicy uzyskali również zyski z regaliów – zastrzeżonych wcześniej dla władzy książęcej takich źródeł korzyści, jak: przewozy rzeczne, komory celne, karczmy czy żeremia bobrowe – oraz dziesięciny z wybranych dochodów administracji państwowej i dochodów pospolitej ludności (te ostatnie – z nadania biskupa).

Fundacja klasztoru nie była przy tym jednorazowym przejawem szczodrobliwości. Po schyłek XIII stulecia opactwo obdarzano kolejnymi posiadłościami na terenie Mazowsza. Kanonicy cieszyli się względami monarchów na tyle, by otrzymywać z ich rąk przywileje immunitetowe. Uzyskanie immunitetu ekonomicznego (skarbowego) dla danej wsi lub dla ogółu dóbr opactwa oznaczało przejęcie przez kanoników prawa do pobierania określonych świadczeń, należących dotychczas do władzy państwowej. Otrzymanie immunitetu sądowego równało się stopniowemu przejęciu jurysdykcji nad mieszkańcami wsi klasztornych.

Tych ostatnich można podzielić na dwie kategorie: przypisańców oraz wolnych. Ludność przypisaną tworzyli nadani klasztorowi niewolnicy oraz ci chłopi, którzy mogli dziedziczyć uprawianą przez siebie ziemię, lecz część ich obowiązków wobec państwa, w drodze przywilejów immunitetowych, przejęło opactwo. Z tego powodu byli oni, podobnie jak niewolnicy, pozbawieni prawa wychodu, czyli opuszczania dóbr opactwa. Drugą kategorię ludności chłopskiej stanowili tzw. wolni goście, w zamian za określone daniny uprawiający grunty klasztorne. Dodatkowo byli oni, jak miejscowi chłopi, obciążeni świadczeniami publicznymi składanymi władzy państwowej, a po nadaniu przez księcia immunitetu skarbowego – klasztorowi. Nie byli, zgodnie z normami prawa polskiego, uprawnieni do dziedziczenia ziemi, mogli jednak swobodnie opuścić posiadłość opactwa. Zarówno wolni, jak i przypisańcy (z wyjątkiem niewolników) podlegali jurysdykcji reprezentującego władzę książęcą kasztelana dopóki, dopóty przez nadanie immunitetu sądowego monarcha nie przekazał sądownictwa nad nimi danej instytucji kościelnej. Panujący zazwyczaj najpierw uchylali władzę sądowniczą kasztelana wobec przypisańców, a dopiero po jakimś czasie wobec wolnych. Instytucjom kościelnym nie nadawano od razu pełnego immunitetu. Początkowo władca rezerwował sobie sądzenie cięższych spraw, zagrożonych najwyższą karą sądową 70 grzywien (na Mazowszu – 50 grzywien), składaną panującemu z powodu złamania pokoju (miru) książęcego. Chodziło o takie przestępstwa, jak zabójstwo, rozbój na drodze czy włamanie. Inne opłaty i kary sądowe przypadały obdarzonemu immunitetem klasztorowi.

Wystawiony w 1222 r. przez Konrada Mazowieckiego w dwóch wersjach przywilej dla klasztoru w Czerwińsku (jego drugi egzemplarz przechowywany jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 1203) należy do najstarszych zachowanych dokumentów, poświadczających udzielenie immunitetu sądowego instytucji kościelnej, nie tylko w skali Mazowsza, ale i całej Polski. Książę potwierdza w nim przekazanie opactwu Najświętszej Marii Panny przez swojego dziada Bolesława Krzywoustego i ojca Kazimierza Sprawiedliwego władzy sądowniczej nad ogółem jego przypisańców, a także nad wszystkimi mieszkańcami wsi Łomna (położonej nad Wisłą, na północno-wschodnim krańcu Puszczy Kampinoskiej). Rozciąga to nadanie na inną wieś kanoników – Brochowo (Obecnie Brochów nad Bzurą, wieś granicząca z Puszczą Kampinoską od zachodu). Jednakże udzielenie takiego przywileju już przez Bolesława Krzywoustego wydaje się niemożliwe. Bardziej prawdopodobne, że Konrad Mazowiecki potwierdził nadanie Kazimierza Sprawiedliwego (panującego na Mazowszu w latach 1186 – 1194). Wymienienie w dokumencie Bolesława Krzywoustego można wytłumaczyć uznawszy, iż to on właśnie ofiarował kanonikom Łomną.

Niejasne pozostaje, jaki był w rzeczywistości zakres immunitetu sądowego nadanego przez któregoś z poprzedników Konrada Mazowieckiego. Należy powątpiewać, czy istotnie obejmował on całą ludność z Łomnej, a także wszystkich przypisańców zamieszkujących wsie opactwa. W drugim egzemplarzu przywileju Konrad Mazowiecki podaje do wiadomości, iż jego przodkowie nadali klasztorowi przywilej obejmujący [jedynie!] przypisańców z Łomnej. Jednakże książę, obdarzając kanoników przywilejem, opierał się na jakichś istniejących już zwyczajach. Przekazując kanonikom sądownictwo w Brochowie, powołał się na praktykę z ostatniego piętnastolecia XII w., kiedy wieś ta była jeszcze własnością wojewody mazowieckiego Żyry z rodu Powałów.

W każdym razie po 1222 r. kanonicy posiadali nad swoimi przypisańcami sądownictwo w sprawach lżejszych: w wystawianych później dokumentach nie pojawia się kwestia udzielenia tego rodzaju immunitetu wsiom już posiadanym przez opactwo. Jurysdykcji opata podlegali też, na mocy decyzji Konrada Mazowieckiego, wszyscy chłopi z Łomnej i Brochowa. W Łomnej kanonicy mieli ponadto prawo do przeprowadzania specjalnego postępowania dowodowego, jakim były ordalia, czyli sądy Boże. Praktyka sądów Bożych polegała na dowodzeniu słuszności sprawy poprzez pojedynek, chwytanie gorącego żelaza lub topienie w wodzie.

Starania o pozyskanie dalszych przywilejów immunitetowych przez klasztor czerwiński były z powodzeniem kontynuowane w następnych stuleciach. Kanonicy cieszyli się łaską nie tylko książąt mazowieckich (o czym świadczy to, że książę czerski Konrad II został najprawdopodobniej pochowany w bazylice NMP) ale i królów polskich, którzy potwierdzali dawne nadania lub zezwalali, jak Kazimierz Wielki, na przenoszenie dóbr klasztornych na prawo niemieckie.