Klecanka rdzaworożna

Klecanka rdzaworożna
Polistes dominula
(Christ, 1791)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Podgromada

uskrzydlone

Rząd

błonkoskrzydłe

Rodzina

osowate

Podrodzina

Polistinae

Rodzaj

Polistes

Gatunek

klecanka rdzaworożna

Synonimy
  • Vespa dominulus Christ, 1791
  • Vespa dominula Christ, 1791
  • Polistes gallica (Linnaeus, 1767) auct.
  • Polistes dominulus (Christ, 1791)

Klecanka rdzaworożna (Polistes dominula) – gatunek błonkówki z rodziny osowatych (Vespidae) i podrodziny Polistinae. Społeczny. Preferuje miejsca ciepłe i nasłonecznione. Rodzimy dla Palearktyki, ale zawleczony również do innych krain.

Taksonomia i nomenklatoryka

Gatunek ten opisany został w 1791 roku przez Johanna Ludwiga Christa jako Vespa dominulus. W literaturze często występuje pod nazwą Polistes gallicus, która obowiązuje dla innego, opisanego w 1767 roku przez Karola Linneusza gatunku, znanego też pod nazwą Polistes foederatus Kohl, 1898[1]. Epitet gatunkowy dominula jest zdrobnieniem od łacińskiego rzeczownika domina, oznaczającego kochankę i nie podlega deklinacji w związku z czym prawidłowa nazwa brzmi P. dominula, a nie P. dominulus[2].

Opis

Samice

Samica. Tuluza, Francja

Długość ciała królowej wynosi 16 mm, a robotnicy około 14 mm. Czułki o wici pomarańczowożółtej z wyjątkiem grzbietowej powierzchni dwóch pierwszych jej członów. Nadustek zwykle żółto ubarwiony, rzadziej z czarną plamą lub poprzeczną przepaską. Policzki żółte. Żuwaczki czarne, rzadko z małą, żółtą plamą. Na śródpleczu zazwyczaj obecne żółte plamy. Szósty sternit odwłoka żółty z wyjątkiem wąskiej czarnej przepaski u nasady[3].

Samce

Ciało długości od 13 do 16 mm. Skronie wyraźnie wypukłe. Nadustek o przedniej krawędzi lekko wciśniętej, żółtej i równomiernie zaokrąglonej; wąsko i czarno obwiedziony; o bocznych krawędziach prawie równoległych; o powierzchni grubo punktowanej, z których to punktów sterczą ciemne, sztywne szczecinki. Czułki o członie ostatnim półtora raza dłuższym od swojej szerokości przy podstawie, a grzbietowej powierzchni wici niezaciemnionej z wyjątkiem dwóch jej pierwszych członów. Śródplecze bardzo krótko owłosione[3].

Cykl życiowy

Gatunek eusocjalny[4]. Społeczeństwa są niewielkie, w warunkach polskich jednoroczne[5]. Budowa gniazda klecanki zostaje zapoczątkowana wiosną przez jedną płodną samicę (tzw. założycielkę lub królową), lub przez kilka współpracujących samic. W drugim przypadku królową zostaje ta, która złoży najwięcej jaj, a pozostałe założycielki podporządkowują się jej. Budowa gniazda trwa około miesiąca[4]. Tworzone jest ono z masy papierowej i składa się z pojedynczego plastra z niewielką liczbą komórek, przytwierdzonego do podłoża krótkim styliskiem, pozbawione jest osłon. Budowa taka sprawia, że regulacja termiczna jest w nim słabsza niż u innych osowatych[5]. Pod koniec lata oprócz robotnic w gnieździe wychowywane są także samce i młode królowe. Jedynie te ostatnie są stanie przezimować i dać początek nowym rodzinom.

Ekologia

Gatunek pod względem siedliskowym oligotopowy, preferujący stanowiska ciepłe i nasłonecznione[6]. Kserotermofil, zasiedlający suche i ciepłe tereny otwarte[5]. Występuje w biotopach kserycznych i kserotermicznych, zarówno na półnaturalnych murawach, jak i terenach ruderalnych w centrach miast[1]. Na wschodzie gatunek stepowy. Nieczęsty w górach, jednak w Hiszpanii sięga do 2000 m n.p.m., we Włoszech i Albanii do około 1000 m n.p.m.[5], a Polsce sięga Tatr, masywu Babiej Góry (900 m n.p.m.) i Połoniny Caryńskiej (około 1200 m n.p.m.)[1].

Rozprzestrzenienie

Klecanka rdzaworożna naturalnie występuje w cieplejszych rejonach Palearktyki, a zawleczona została do pozostałych krain[1][5][2]. W Starym Świecie zachód sięga do Madery, na południe po Izrael i Etiopię[5], na północ do Litwy i Łotwy[1], a na wschód przez Armenię, Azerbejdżan, Turkmenistan, Iran, Afganistan, Pakistan i Mongolię po północne Indie, Chiny i Japonię[5][2]. Zawleczona została do Chile[1], Argentyny[2], Stanów Zjednoczonych[1], Australii Zachodniej[2], Nowej Zelandii i RPA[7]. Ponadto obecna w krainie orientalnej[8].

W Europie gatunek ten wykazany został z Albanii, Austrii, Balearów, Belgii, Bułgarii, Chorwacji, Cypru, Czech, Danii, Dodekanezu, europejskiej Turcji, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Korsyki, Krety, Litwy, Luksemburga, Łotwy, Malty, Niemiec, Polski, Portugalii, Rumunii, Sardynii, Słowenii, Sycylii, Szwajcarii, Ukrainy, Węgier, Włoch i Wysp Kanaryjskich[8]. Ponadto notowany z Wielkiej Brytanii, gdzie nie wchodzi w skład fauny rodzimej[5].

W Polsce obecność gatunku stwierdzono na obszarze całego kraju z wyjątkiem Wyżyny Lubelskiej, Roztocza i Beskidu Wschodniego. Rzadziej podawany z północy i wschodu kraju, a najliczniej z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej[1].

W Stanach Zjednoczonych gatunek ten, po raz pierwszy odnotowany z Massachusetts, szeroko się rozprzestrzenił na środkowym zachodzie i rozszerza zasięg na południowy zachód. Występuje tam od Maine po Wisconsin, Michigan, Ohio i Wirginię, a także w Montanie, Kolorado, Utah, od Washingtonu po Kalifornę oraz w Arizonie i Nevadzie[2].

W Kanadzie klecanka ta po raz pierwszy notowana była w 1997 roku z Ontario. Obecnie występuje również w Nowej Szkocji i Kolumbii Brytyjskiej, a biorąc pod uwagę jej szybkie tempo ekspansji, powinna być już obecna w Quebecu, a wkrótce też w Nowym Brunszwiku i na Wyspie Księcia Edwarda[2].

Zagrożenia

Gatunek ten umieszczony został przez Skibińską w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt z wysoką kategorią CR (krytycznie zagrożony), co jednak budzi duże kontrowersje. Według Puławskiego gatunek ten jest w Polsce pospolity[3]. Podobnie według Dylewskiej i Wiśniowskiego[6]. Nowsze analizy Oleksy i Wiśniowskiego również wskazują, że gatunek ten nie jest szczególnie zagrożony, gdyż w Polsce chętnie zasiedla tereny przekształcone przez człowieka, a w skali całego zasięgu odznacza się raczej ekspansywnością, będąc najpospolitszą klecanką ciepłych rejonów Europy, a w Stanach Zjednoczonych wypierającą nawet gatunki rodzime[1].

Przypisy

  1. a b c d e f g h i A. Oleksa, B. Wiśniowski. Klecanka rdzaworożna Polistes dominulus (CHRIST, 1791)(Hymenoptera: Vespidae: Polistinae)–czy faktycznie gatunek skrajnie zagrożony w Polsce?. „Wiadomości Entomologiczne”. 24 (3), s. 179–188, 2006. 
  2. a b c d e f g Matthias Buck, Stephen A. Marshall, David K.B. Cheung. Identification Atlas of the Vespidae (Hymenoptera, Aculeata) of the northeastern Nearctic region. „Canadian Journal of Arthropod Identification”, 19 lutego 2008. DOI: 10.3752/cjai.2008.05. ISSN 1911-2173. 
  3. a b c Wojciech Puławski: Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXIV Błonkówki – Hymenoptera, zeszyt 64-65 Osowate – Vespidae, Masaridae. Warszawa: PWN, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1967, s. 8–9.
  4. a b David Queller i inni, Unrelated helpers in a social insect, „Nature”, 6788, 405, 2000, DOI10.1038/35015552 [dostęp 2014-09-20] [zarchiwizowane z adresu 2009-05-01].
  5. a b c d e f g h Ewa Skibinska: Polistes gallicus (Linnaeus, 1767) Klecanka rdzaworożna. [w:] Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkrękowce [on-line]. Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2004-2009. [dostęp 2014-09-19].
  6. a b M. Dylewska, B. Wiśniowski: Żądłówki Ojcowskiego Parku Narodowego. Ojcowski Park Narodowy, 2003, s. 302.
  7. C. Eardley, F. Koch, A. R. Wood. Polistes dominulus (Christ, 1791) (Hymenoptera: Polistinae: Vespidae) newly recorded from South Africa. „African Entomology”. 17, s. 226–227, 2009. DOI: 10.4001/003.017.0214. 
  8. a b P. dominula w: Fauna Europaea. [dostęp 2014-09-19].

Bibliografia

  • Władysław Strojny, 1981, Nasze zwierzęta, Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, ISBN 83-09-00045-6.
  • Polistes gallicus (Linnaeus, 1767) Polska Czerwona Księga Zwierząt (dostęp: 05/02/2009)
  • Oleksa A., Wiśniowski B. (2006) Klecanka rdzaworożna Polistes dominulus (CHRIST, 1791)(Hymenoptera: Vespidae: Polistinae)–czy faktycznie gatunek skrajnie zagrożony w Polsce? Wiadomości Entomologiczne 24(3): 179-188 http://pte.au.poznan.pl/we/archiv/WE24_3.pdf#page=53

Media użyte na tej stronie

Wasp May 2008-11.jpg
Autor: Alvesgaspar, Licencja: CC BY-SA 3.0
A young female paper wasp (Polistes sp).
Polistes dominula MHNT.jpg
Autor: Didier Descouens, Licencja: CC BY-SA 4.0
Female - Dorsal side
Locality: Maourine pond, Toulouse, France