Kleopatra i Cezar

Kleopatra i Cezar (albo Kleopatra), podtytuł: Tragedia historyczna ściśle w równi do grania, jako i do odczytów napisana: z uwzględnieniem gestów dramatycznych i onych ciągu – 3-aktowa tragedia wierszem Cypriana Kamila Norwida. Powstała ok. 1870-1872, uzupełniana była przez poetę do ok. 1879 roku, pozbawiona jest zakończenia (brak części aktu 3).

Pierwszy raz utwór ogłoszony został przez Zenona Przesmyckiego w „Chimerze” w 1904, a wystawiony w teatrze we Lwowie przez Wilama Horzycę 19 grudnia 1933. Na scenę Teatru Narodowego w Warszawie Kleopatra weszła 15 czerwca 1967.

Rękopis Kleopatry i Cezara, ocalały wraz z luźnymi, autorskimi notatkami i znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Autograf obejmuje dwie części – tekst właściwy i notatki. Poeta w notatkach nakreślił nigdy niezrealizowany przez niego plan brakujących scen.

Treść i interpretacje

Akcja utworu toczy się w Aleksandrii i jej okolicach w latach 48-30 p.n.e. Fabuła skupia się wokół trzech postaci: Kleopatry, Juliusza Cezara i Marka Antoniusza. Występuje też wiele innych postaci historycznych. Jednym z założeń tragedii jest kontrpropozycja w stosunku do Antoniusza i Kleopatry Williama Szekspira. Norwid przywiązuje większą niż Szekspir wagę do historii i tła społecznego epoki. Starannie odtwarza tło obyczajowe Rzymu, Grecji, a zwłaszcza Egiptu. Autor pogłębia charakterystyki Kleopatry i Cezara. Kleopatra ma wiele cech typowych dla norwidowskich „wielkich dam” – jej kaprysom i niedojrzałym zachowaniom towarzyszy często głęboka refleksja i zdolność do wielkich uczuć.

Wiodące znaczenie w dramacie ma sprawa kultury martwej i żywej. Rzym, który reprezentuje Cezar, symbolizuje młodą kulturę. Według Cezara Rzym to naród-wychowawca, który nie niszczy indywidualności podbitych ludów, gdyż zachowuje ich prawa i obyczaje. Karci natomiast tylko ich nadużycia. Egipt reprezentuje cywilizację zastygłą w tradycji. Ojczyzna Kleopatry jest w stanie upadku. To naród „między Sfinksem a Mumią wychowany”, czyli między martwą przeszłością a zagadkową przyszłością. Kleopatra kocha Cezara i pragnie zbliżyć się do niego także po to, aby być „pośredniczką ludów”. Chce przybliżyć Egipt do Rzymu.

Kleopatra i Cezar to tragedia uniwersalna, odnosząca się do losu narodu na poziomie metafory. Norwid w postaci królowej Kleopatry stworzył portret kobiety-towarzyszki. Kleopatra i Cezar są wyidealizowani, to ludzie wielkich czynów, a jednocześnie kochankowie, którzy spotkali się za późno i musieli się za wcześnie rozstać – najpierw ze sobą, potem ze swoimi planami, a na końcu z życiem.

Spektakl telewizyjny

Na podstawie utworu Norwida powstał spektakl telewizyjny Kleopatra i Cezar. Premiera odbyła się 8 września 1969. Reżyserem i autorem scenariusza jest Kazimierz Braun, a realizacją telewizyjną zajął się Tadeusz Worontkiewicz.

Bibliografia

• S. Cywiński, Kleopatra jako dramat ponadszekspirowski.
• Juliusz W. Gomulicki, Cyprian Norwid – pisma wszystkie, t. 5 Dramaty cz. II, Warszawa 1971.
• Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. J. Krzyżanowskiego, od 1976 Cz. Hernasa, t. 1, Warszawa 1984.
• I. Sławińska, Reżyserska ręka Norwida, Kraków 1971.